Ik gebruikte op het einde van mijn voorlaatste bericht de term "inspiratie van de romancier". Dat is, letterlijk, dat wat hem bezielt. Natuurlijk ben ik er mij van bewust dat de mens en dus ook de romancier naast het hart een ziel heeft, althans dat dit twee verschillende instanties in de mens zijn. Ik weet niet waarom Finkielkraut van mening is dat de roman voortkomt uit het hart van de auteur, maar op het einde van de 19e eeuw zocht men het meer in de ziel. De, onze, Tachtigers probeerden met een faustische pneumatiek aan de trivialiteit van hun omgeving te ontsnappen en op te gaan in de Al-Ziel (Verwey).
Ook Couperus vatte haar op als een last resort. Het zou mij niets verbazen als hij zich gedrongen heeft gevoeld om daar, ter ontnuchtering, de “kleine zielen” tegenover te plaatsen, zichzelf daarmee echter de allures van de alwetende schrijver aanmetende. Na lezing van zijn “Boeken der kleine zielen” is wel duidelijk wat hij onder een kleine ziel, onder kleinzieligheid verstaat. Maar wat staat daar tegenover in zijn optiek? Welke grote zielen heeft hij beschreven?
Tussen de kleine zielen is alleen Brauws aan te wijzen, maar die is te weinig uitgewerkt om een werkelijk goed beeld te krijgen. In “Majesteit” en “Wereldvrede” echter, dat in “Metamorfoze” “Het boek van anarchisme” wordt genoemd, komen minstens twee “grote zielen” voor: de keizer, Othomar, en de anarchist, Zanti. Ik was dus wel op de goede weg toen ik vermoedde dat een schrijver als Couperus iets interessants over de “grote ziel” gezegd zou kunnen hebben.
Ik heb daar lang op geteerd en, zonder veel succes, geprobeerd er iets mee te doen. Ik dacht er bij voorbeeld over een roman te schrijven waarin het thema van “Wereldvrede” opnieuw zou worden opgenomen, of een artikel over het opmerkelijke toeval dat Couperus met een roman kwam waarin een figuur als Othomar een portrettering was van czaar Nicolaas II, die vier jaar later - voor iedereen, behalve dus Couperus, onverwacht! - het initiatief nam tot de Haagse Vredesconferentie van 1899.
Een poos geleden las ik toevallig “Kindersouvenirs” van Couperus en begreep wat hij onder een “grote ziel” verstaat, tenminste onder die welke hijzelf is. Couperus voelde zich een “grote ziel”, wat bij hem betekent een genereuze ziel. De Chinese schrijnwerker, in “Kindersouvenirs”, omschrijft de “grote ziel” als volgt:
“Daarmee bedoel ik, dat de kleine meneer (Couperus dus - T.L.) gelúkkig zal worden in het leven, dat hem wacht, omdat zijn ziel “groot” zal zijn en zal zien rondom hem, en al het moois zal zien wat er is op de wereld en in de mens. De “grote zielen”, die dat zo zien, zijn de dichters en de kunstenaars: zij bootsen de natuur en het leven na, en die nabootsingen zijn hun geluk. Hun zielen zijn “groot”, omdat zij veel zien en veel begrijpen, en op hun beurt veel geven van wat zij ontvangen; want de “grote zielen” zijn mild. En omdat zij ontvangen en geven, en zien en bewonderen en nabootsen, zijn zij gelukkig, is hun leven gelukkiger dan van vele andere mensen: zij zijn de gezegenden van de goden, en de goden hebben hen lief...” (Verzameld Werk, VII, pg. 678/9.)
Waw, nietwaar?
In “Van oude mensen” legt hij Lot Pauws, de journalist, eveneens woorden in de mond die zijn opvatting van het schrijver- en kunstenaarschap betreffen en die de in het citaat vertolkte opvatting nader uitwerken.
Is Couperus dan niet de auteur van "De boeken der kleine zielen"? Ik bedoel iemand die juist geweldig genoeg geïnteresseerd is in kleine zielen om er zo'n lijvig boek over te schrijven? Was hij er niet mee geëngageerd, zong hij er niet de lof van? M.a.w. was hij dan geen populist?
De “Dionysos-studiën” zeggen daarover wel iets, te beginnen met de “opdracht”: “Na de Kleine Zielen, vóór Dionysos...”, waarbij dat “vóór” aardig dubbelzinnig is. Schrijft hij deze gedichten voordat hij aan het boek “Dionysos” begint of zegt hij erin dat hij niet voor de kleine zielen, maar voor Dionysos is? “Na ‘t scheemren veler kleine Zielen lot” dwalen “zijn morgens” “langs lange marmergodenvolle zalen”.
Echter
“mijn ziel is twee: een kind van noordewee,
Duikt zij deemoedig onder noordeluchten
En voelt zich éen met grauwe lucht en zee.
Maar als de schemervisioenen vluchten
Na ‘t kleurloos schaadwen duistrer kleinen leed,
Slaakt zij naar bláuwe lucht haar jubelkreet.”
Duidelijk is de zaak voor hem kennelijk niet. Hij pendelt heen en weer tussen “grauw” en “blauw”. En hoe komt hij van “Eline Vere”, “Noodlot” en “Extaze”, via “Majesteit”, “Wereldvrede” en “Hooge troeven”, bij “Psyche” en “Fidessa”? En brengen die laatste twee hem op de grootzieligheid?
Intussen is het niet eenvoudig vast te stellen wat precies de grote ziel vervult. Is het het anarchisme of het verlangen naar wereldvrede in “Majesteit” en “Wereldvrede”? Is het de leer van Dionysos in “Dionysos”? Misschien de oosterse wijsheid in “De stille kracht” (1900)? Een soort Mythras-leer in “De zonen der zon”? Het christendom, zoals in “Jahve”? Wat zegt “De berg van licht”? Zijn Iskander en Xerxes (afgebeeld als) grote zielen? Wat zocht Couperus in Romeinse verhalen als “De berg van licht” en “De comedianten”? Deed ook hij aan anthroposofie? Deed hij iets met Goethe? Waar haalde hij zijn Dionysos vandaan? Van Nietzsche? In het register van de biografie van Bastet komt Nietzsche niet voor. Wie het weet...
En dat de roman ondubbelzinnig de zetel van het intelligente hart zou zijn is eigenlijk ook niet vol te houden.
