Hoe de wereld in elkaar zit wist ik in het begin uit literaire werken, vooral romans, maar ook toneelstukken en poëzie. Om een nog te vinden reden had ik ook grote belangstelling voor filosofie. Zij leek mij, destijds, in vergelijking met de literatuur immens abstract. Wat abstract was wist ik van de wiskunde. Ik was daar halverwege het gym ineens ontzettend goed in, zo goed dat niemand verwachtte dat ik wel eens een alfa zou kunnen zijn. Als vanzelfsprekend werd ik dus een bêta. De wiskunde inspireerde Descartes, Leibnitz, Kant en andere "grote" filosofen, mijn hart ging uit naar de literatuur. Niet dat ik niet aan reflectie toekwam. In mijn lectuur ontmoette ik talloze beschouwingen over het leven en over de mensen. Die hadden doorgaans een andere vorm of stijl dan de filosofische werken van de genoemde heren. Zij waren opgenomen in verhalen, hadden daar hun plaats in, verhelderden de verhalen zelfs. Zij waren dus heel concreet, in tegenstelling tot de wiskundige dingen. Die waren opgenomen in een systeem, niet een verhaal. Van verhalen namen zij afstand. Verhalen waren echter verslagen van het leven, geleid door levenswijsheid en mensenkennis. Verhalen waren lotgevallen. Die kunnen ons allemaal overkomen. En door de gedetailleerdheid waarmee zij werden verteld had je ze scherp voor ogen, terwijl de compositie van de vertellingen ervoor zorgde dat je meegesleept werd, de gebeurtenissen meebeleefde. De wereld van de wiskundige systemen was daar heel ver van verwijderd. Ook die van de filosofie die op wiskundige leest geschoeid was.
Meer literaire filosofie ontstond in de tweede helft van de 19e eeuw, grotendeels ook als alternatief voor die abstracte filosofie. Schrijvers als Kierkegaard en Nietzsche begonnen zich los te maken van het wiskundige model en meer essayistisch te schrijven, niet te zoeken naar een systematisering van hun denken, maar naar benaderingen. Hun teksten werden levendiger, hun aandacht sensitiever en fijner, hun gedachtenontwikkelingen tastender. De dingen bleken niet altijd vatbaar voor verpakking in abstracte begrippen. Hun filosofie was een gebiedsuitbreiding van de literatuur.
Niettemin, zoals je in het dagelijkse leven, zoals het in de literatuur werd beschreven, van tijd tot tijd wiskunde nodig had, al was het maar dat een en een twee is - terwijl niemand ooit een een heeft ontmoet - zo had je ook het een en ander van die abstracte filosofie nodig. Het was wel goed om te begrijpen dat je sommige dingen kunt waarnemen en andere niet, terwijl ze toch bestaan, maar in abstracto, in een andere wereld. Een wereld niet van tastbare dingen, maar van geestelijke, van dingen die alleen maar in de geest voorkomen, zoals die een en die twee.
Ik, om op mijzelf terug te komen, moest van schoolwege de beide benaderingen van het leven, de literaire en de filosofische, althans wiskundige, naast elkaar leren. Het verband er tussen was mij dan ook niet duidelijk. Het waren twee absoluut van elkaar gescheiden gebieden. (In Frankrijk kreeg je op het gym al filosofie en waarschijnlijk, want ik weet het niet, ook al pogingen om dat verband duidelijk te maken. Hier niet.) Ik was gespleten, had een abstracte en een concrete kant, die ik afwisselend mijn dingen liet bepalen.
Ik was daarin niet anders dan andere westerse intellectuelen. Het hele denken van het westen is zo gespleten. Het gym was daar gewoon een voorbeeld van. Het was onderverdeeld in exacte vakken en taal- en letterkunde. Tot de exacte vakken, de bêtakant, hoorden de wiskunde en de (natuur)wetenschap, niet de filosofie, tot taal- en letterkunde, de alfazijde, wat het woord zegt, en ook geen filosofie.
Sommigen noemen dit "een vertwijfelde situatie, een catastrofe van het denken". Ik citeer hier letterlijk bewoordingen die ik in mijn gymnasiumtijd heb opgevangen, namelijk van de filosoof I.M. Bochenski, die een boek over de hedendaagse Europese wijsbegeerte heeft geschreven. Ik was toen 17 en begreep er niets van. Wat was er zo vertwijfeld en catastrofaal? Je had toch "gewoon" die verschillende vakken. Dat was de specialisatie, die "nu eenmaal" ontstaan was. Geleidelijk aan echter begon ik het vreemd te vinden. Ik had geen kritiek op het gym, behalve dan dat men er geen filosofie kreeg, maar ik ervoer het in discussies. Ik begon bij sommige mensen het gebrek aan concreetheid te merken. Zij hadden "geen ervaring", zochten het alleen maar in begrippen en principes. Ik daarentegen redeneerde altijd vanuit voorbeelden, concrete voorbeelden, met aanschouwelijkheid, met literatuur naar ik altijd meende. Ik kreeg dan ook steeds meer gevoel voor "de geest van abstractie" waar ik mij tegen verzette. Ik maakte kennis met het existentialisme en kon mij niet meer losmaken van zijn invalshoek. Systemen wantrouwde ik, hoewel mijn bêtakant ze niet absoluut verketterde. Was er niet een verzoening mogelijk tussen het abstracte en het concrete? After all was het abstracte het aftreksel van het concrete, er moest dus een verband tussen beide bestaan. Het abstracte was het algemene en het concrete het bijzondere, het individuele. Met het algemene kon je het concrete begrijpen, letterlijk er grip op krijgen. Je had het dus wel degelijk nodig. Maar het leven was toch in de eerste plaats het concrete en wilde je de abstracties zelf begrijpen dan moest je op de hoogte zijn van het concrete vanwaar zij waren gevormd. En dit vond plaats in de ervaring en de beleving.
Misschien zal iemand mij voorhouden dat ik "in het begin" mijn wijsheid helemaal niet uit de literatuur had, maar uit de godsdienst, namelijk uit het katholicisme. Dat hád echter voor mij een zuiver literaire vorm. Het geloof was een abstractie uit het leven van Jezus van Nazareth, wiens leven en werken wij ons toch vooral moesten eigen maken. Ter imitatie immers. En die Jezus preekte bovendien zelf meestal in de vorm van parabels, die volgens Van Dale "zinnebeeldige verhalen om een zedelijke waarheid aanschouwelijk te maken" zijn. En dan had je nog de heiligenlevens, elke dag een, aanschouwelijke, dus concrete verhalen. En ik heb er wat gelezen! De artikelen des geloofs, zoals zij destijds heetten, en de katechismus vond ik, hoe gelovig ik ook was, nooit te pruimen, het waren dan ook abstracties, voorbeelden van hoe het niet moest.
Heeft deze ontwikkeling van mij, als voorbeeld van hoe het de westerse mens is vergaan, mij en ons wijs gemaakt? Ik rangeer hier, als een toneelschrijver, wat met geloof, literatuur, wetenschap, filosofie, maar ben eigenlijk op zoek naar wijsheid. En ik mis dat zoeken in alle vier.
vrijdag 24 maart 2017
maandag 6 maart 2017
Jeu Lenssen
Jeu was een onderwijzer, of, zoals men het in Limburg meestal zegt: "unne meister". Lang voordat hij zijn diploma haalde was hij echter al "miene meister". Ik ben zijn oudste leerling.
Onlangs, in september, toen hij pas gelegerd was aan de Oude Akerstraat in Bemelen, hadden wij een kort, maar heel intensief gesprek over onze jeugd, een broersmoment. Hij had zijn "10 generaties Lenssen" klaar en wij hadden het over wat daar niet in staat, namelijk die jeugd.
Onze jeugd was de tijd vóór en in de tweede wereldoorlog. Op het einde ervan was Jeu van de lagere school af en begon hij aan vervolgonderwijs. Hij ging naar Sittard, naar Tilburg, naar Rolduc, want hij wilde "pater worden", de verwijdering diende zich aan. Het was het einde van een jeugd die ik de onze kan noemen. Ieder ging zijn eigen weg, ik, drie jaar jonger dan hij, nog op de lagere school, hij al in hoger, voor mij voorlopig onbereikbare sferen.
Er was zeker één ding dat ik van hem had en voortzette: het ideaal om priester te worden. Jeu, mijn oudste broer, was een voorbeeld voor mij. Hij priester, ik ook priester. Wij zijn het allebei niet geworden, maar daar gaat het mij niet om. Ik wil vastleggen dat Jeu een groot ideaal had en dat ik het hebben van een groot ideaal van hem heb overgenomen. Het grote ideaal van destijds was de Blijde Boodschap. Dat was het heil van de mensheid. Wij zijn allebei geen priester geworden, maar hebben het idee bewaard dat je moet werken aan het heil van de mensheid en wij zijn allebei terecht gekomen in het onderwijs, een soort seculiere vorm van priesterschap.
Dat was niet het enige dat ik van Jeu heb geleerd. Jeu kon natuurlijk drie jaar eerder lezen dan ik. Ik had vrij vroeg het idee dat wij alles, als broers, samen deden. Als hij met mijn vader aan tafel die tekentjes die letters waren zat te ontcijferen en er woorden en zinnen en verhalen van zat te maken, was ik erbij. "Wij" deden dan aan lezen, weldra sprookjes van Grimm en Moeder de Gans. Vóórdat ik naar school ging kon ik al lezen, dankzij dat meedoen aan het spelletje dat Jeu met mijn vader speelde. Mijn vader had er trouwens niet altijd tijd voor en zodoende speelden Jeu en ik met zijn tweeën het spelletje dat lezen heette. Ik geloof dat het hem irriteerde dat ik zo goed meekon, maar dat was zijn eigen schuld, hij legde de dingen gewoon goed aan mij uit.
Dat samen lezen had tot gevolg dat wij toewerkten naar een eigen bibliotheek. Met verjaardagen en sinterklazen kocht onze vader altijd boeken. Wij lazen Karl May, Jules Verne en Fritz Steuben. Karl May en Fritz Steuben schreven indianenverhalen, Jules Verne meestal reisverhalen. Natuurlijk begreep Jeu dat allemaal al eerder en beter dan ik, maar hij wist mij mee te slepen en wij vertaalden de verhalen in spelen. Wij waren Winnetou en Old Shatterhand, Tecumseh en Vliegende Pijl, wij gingen sluipen in ‘t Mèlder en ons ophouden bij een vuurtje, zoals men in die boeken deed. Het mooiste was dat sluipen in hooigras, dan was je voor de vijand niet zichtbaar. We vergaten vaak dat dit voor de boer van wie het grasland was, niet het geval was, die ons dan ook dreigend en scheldend wegjoeg. Die begreep niks van de prachtige ideeën van Jeu en mij, over trappers en nobele indianen en rawdies en greenhorns.
Het sluipen kwam ons wat later nog te pas bij de verkennerij. Wij hadden het boek "Verkennen voor jongens" van de oprichter van de padvinderij gekocht en bespraken druk wat daarin stond. Baden Powell, de oprichter, had dat boek geschreven toen hij in de wildernis in Zuid-Afrika of zo woonde. Dat was niet erg, wij hadden onze wildernis in ‘t Mèlder, aan de Scharberg, in ‘t Lödderke, in ‘t Steinderbos, in de Landweer, in ‘t Breinder. En in alles was Jeu in die tijd mijn voortrekker. Hij heeft mij in ieder geval iets geleerd wat hij gegarandeerd op school niet is gaan onderwijzen, het sluipen.
Onze wegen zijn ver uit elkaar gegaan. Wij kregen onze eigen gezinnen, onze eigen werkkringen, onze eigen woonplaatsen. Wij gingen allebei daarin zo zeer op, dat het eigen werelden werden. Het broersmoment was veelal vergeten.
Tot een half jaar geleden dus. Hij zei dat hij veel las en dat hij het als een mooi geschenk van zijn jeugd beschouwde dat hij gráág las. "Weet je dat nog?" vroeg hij en meteen zaten wij aan die intieme tafel in de woonkamer aan de Keerenderkerkweg schrijvers en titels op te sommen die wij samen hadden gelezen. Niets was vergeten, zeker niet het plezier dat wij ervan hadden gehad en dat wij weer een ogenblik samen beleefden.
Danke, Jeu.
Onlangs, in september, toen hij pas gelegerd was aan de Oude Akerstraat in Bemelen, hadden wij een kort, maar heel intensief gesprek over onze jeugd, een broersmoment. Hij had zijn "10 generaties Lenssen" klaar en wij hadden het over wat daar niet in staat, namelijk die jeugd.
Onze jeugd was de tijd vóór en in de tweede wereldoorlog. Op het einde ervan was Jeu van de lagere school af en begon hij aan vervolgonderwijs. Hij ging naar Sittard, naar Tilburg, naar Rolduc, want hij wilde "pater worden", de verwijdering diende zich aan. Het was het einde van een jeugd die ik de onze kan noemen. Ieder ging zijn eigen weg, ik, drie jaar jonger dan hij, nog op de lagere school, hij al in hoger, voor mij voorlopig onbereikbare sferen.
Er was zeker één ding dat ik van hem had en voortzette: het ideaal om priester te worden. Jeu, mijn oudste broer, was een voorbeeld voor mij. Hij priester, ik ook priester. Wij zijn het allebei niet geworden, maar daar gaat het mij niet om. Ik wil vastleggen dat Jeu een groot ideaal had en dat ik het hebben van een groot ideaal van hem heb overgenomen. Het grote ideaal van destijds was de Blijde Boodschap. Dat was het heil van de mensheid. Wij zijn allebei geen priester geworden, maar hebben het idee bewaard dat je moet werken aan het heil van de mensheid en wij zijn allebei terecht gekomen in het onderwijs, een soort seculiere vorm van priesterschap.
Dat was niet het enige dat ik van Jeu heb geleerd. Jeu kon natuurlijk drie jaar eerder lezen dan ik. Ik had vrij vroeg het idee dat wij alles, als broers, samen deden. Als hij met mijn vader aan tafel die tekentjes die letters waren zat te ontcijferen en er woorden en zinnen en verhalen van zat te maken, was ik erbij. "Wij" deden dan aan lezen, weldra sprookjes van Grimm en Moeder de Gans. Vóórdat ik naar school ging kon ik al lezen, dankzij dat meedoen aan het spelletje dat Jeu met mijn vader speelde. Mijn vader had er trouwens niet altijd tijd voor en zodoende speelden Jeu en ik met zijn tweeën het spelletje dat lezen heette. Ik geloof dat het hem irriteerde dat ik zo goed meekon, maar dat was zijn eigen schuld, hij legde de dingen gewoon goed aan mij uit.
Dat samen lezen had tot gevolg dat wij toewerkten naar een eigen bibliotheek. Met verjaardagen en sinterklazen kocht onze vader altijd boeken. Wij lazen Karl May, Jules Verne en Fritz Steuben. Karl May en Fritz Steuben schreven indianenverhalen, Jules Verne meestal reisverhalen. Natuurlijk begreep Jeu dat allemaal al eerder en beter dan ik, maar hij wist mij mee te slepen en wij vertaalden de verhalen in spelen. Wij waren Winnetou en Old Shatterhand, Tecumseh en Vliegende Pijl, wij gingen sluipen in ‘t Mèlder en ons ophouden bij een vuurtje, zoals men in die boeken deed. Het mooiste was dat sluipen in hooigras, dan was je voor de vijand niet zichtbaar. We vergaten vaak dat dit voor de boer van wie het grasland was, niet het geval was, die ons dan ook dreigend en scheldend wegjoeg. Die begreep niks van de prachtige ideeën van Jeu en mij, over trappers en nobele indianen en rawdies en greenhorns.
Het sluipen kwam ons wat later nog te pas bij de verkennerij. Wij hadden het boek "Verkennen voor jongens" van de oprichter van de padvinderij gekocht en bespraken druk wat daarin stond. Baden Powell, de oprichter, had dat boek geschreven toen hij in de wildernis in Zuid-Afrika of zo woonde. Dat was niet erg, wij hadden onze wildernis in ‘t Mèlder, aan de Scharberg, in ‘t Lödderke, in ‘t Steinderbos, in de Landweer, in ‘t Breinder. En in alles was Jeu in die tijd mijn voortrekker. Hij heeft mij in ieder geval iets geleerd wat hij gegarandeerd op school niet is gaan onderwijzen, het sluipen.
Onze wegen zijn ver uit elkaar gegaan. Wij kregen onze eigen gezinnen, onze eigen werkkringen, onze eigen woonplaatsen. Wij gingen allebei daarin zo zeer op, dat het eigen werelden werden. Het broersmoment was veelal vergeten.
Tot een half jaar geleden dus. Hij zei dat hij veel las en dat hij het als een mooi geschenk van zijn jeugd beschouwde dat hij gráág las. "Weet je dat nog?" vroeg hij en meteen zaten wij aan die intieme tafel in de woonkamer aan de Keerenderkerkweg schrijvers en titels op te sommen die wij samen hadden gelezen. Niets was vergeten, zeker niet het plezier dat wij ervan hadden gehad en dat wij weer een ogenblik samen beleefden.
Danke, Jeu.
Abonneren op:
Posts (Atom)