Een van de dingen die Europa zeker niet lijkt te hebben is wijsheid. Dat lijkt een attribuut van India of van het "ondoorgrondelijke" Afrika. Europa heeft, zou men kunnen stellen, rationaliteit, maar geen wijsheid. Op 8 januari 1985 hield Prof. Dr. A.D. Leeman, hoogleraar in de Latijnse taal- en letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam, zich in zijn Dies-rede nog eens bezig met de vraag "Wat is wijsheid?". Hij onderzocht "waar wij ons houvast moeten zoeken" en behandelde in het kort vier antieke gedachtencomplexen "die pretenderen zo'n houvast te bieden".
"kreeg de leer van de kardinale deugden bij Panaitios, een Griekse Stoicus van gematigde signatuur, die met de beste vertegenwoordigers van de Romeinse elite in de 2e eeuw v. Chr., de z.g. Scipionenkring, bevriend was. Zijn werk "over het juiste handelen" is verloren gegaan, maar leeft gelukkig voort in een Latijnse bewerking, die Cicero een eeuw later onder de titel "De officiis - Over de plichten - vervaardigde."
Dit laatste werk nu staat - en dan volgt zo'n zin waarvan je helemaal warm kunt worden -
"aan het begin van een lange Europese humanistische traditie, waartoe mensen behoorden als Petrarca, Erasmus, Coornhert, Montaigne, de filosofen der Verlichting en velen die na hen kwamen - een traditie van evenwichtige, tolerante, verlichte, vredelievende en stijlvolle, harmonieuze levensvormen, gebaseerd op een besef van de menselijke waardigheid; deze traditie behoort tot het beste, dat Europa zichzelf en de wereld te bieden heeft."
Dan volgen de beschrijvingen van de andere drie gedachtencomplexen die ieder voor zich ook weer fraai en helder geformuleerd zijn en de moeite van het lezen en herlezen waard. Ik zal mij echter toch beperken tot de samenvatting. Leeman heeft op de vraag "Wat is wijsheid?" vier antwoorden gegeven:
- de wijze als verlichte, humane gentleman bij Panaitios - verstandig, rechtvaardig, moedig, beheerst en ... stijlvol;
- de wijze als de orde stichtende staatsman bij Cicero - zich bewust van de hoogheid van zijn taak in harmonie met de kosmische orde;
- de wijze als de afzijdige in moeizaam verworven sereniteit, vrij van levensangst en ontstegen aan menselijke dwaasheid rondom, bij Lucretius;
- en de wijze als de relativerende levenskunstenaar, die in speelse ernst zichzelf wil zijn, bij Horatius;
"...vier wereldbeelden, maar alle gedoopt in de beginselen van humaniteit en rationaliteit en alle vier onvervreemdbaar opgegaan in de contrastrijke samenklang der Europese traditie."
Een rede, geschreven in een stijl het onderwerp waardig - met bv. buitengewoon fraaie vertalingen van fragmenten van Lucretius en Horatius - die als breviertje kan dienen voor wie van tijd tot tijd zijn klassieke, gymnasiale verleden nog eens wil doornemen en mediteren.
Aanvankelijk was ik er zo enthousiast over dat ik mij voornam het werkje onder de aandacht van mijn studenten te brengen met de toelichting "Kijk, dat is nu wat ik bedoel als ik het heb over de Europese traditie, die ik zo de moeite waard vind: een traditie van evenwichtige, tolerante, verlichte, vredelievende en stijlvolle, harmonieuze levensvormen, gebaseerd op een besef van de menselijke waardigheid." In tweede instantie begreep ik echter dat ik mij vergiste en een andere gedachtengang heb dan Leeman. (Wordt vervolgd.)
