"Le roman en péril"

Een paar jaar geleden had ik voor een leesgezelschap in Maastricht een lezing gehouden over de geschiedenis van de roman. Ik had maar een uur en het was dus een globale inleiding in die geschiedenis geworden. Ik had vooral nadruk gelegd op het Europese karakter van het genre. Na afloop werd er bij een kop koffie doorgepraat. Aan het gesprek namen deel: de organisator van het evenement, een tweetal deskundigen, in feite neerlandici, iemand die een exclusieve leesgroep voor vrouwen leidde, en ik.
Zo’n structuur is natuurlijk onthullend. Organisatoren hebben zelf geen verstand van wat ze organiseren, zij moeten worden bijgestaan door deskundigen en "mensen uit de praktijk". Deze functioneren zo’n beetje als een raad van commissarisen of als een jury. Tot uitdrukking werd gebracht dat het concept van een Europese roman met scepsis diende te worden bejegend. Ik probeerde opnieuw mijn standpunt te verdedigen maar zonder succes. Vervolgens, voldoende in de verdediging gebracht, werd ik geconfronteerd met de vraag wat mij het meest interesseerde aan de roman, de vorm of de inhoud. Zo bot werd de vraag niet gesteld, maar zij was te reduceren op deze ouderwetse terminologie. Ik bekende mij tot een "realisme-in-laatste-instantie", de eis formulerende dat de roman voor mij altijd ergens over moet gaan. Dat botste op ijzige minachting. Ik was duidelijk gezakt. Mijn gesprekspartners waren absoluut niet geïnteresseerd in de inhoud. Het deed er niet toe waar de roman over ging als hij maar bestond uit een geraffineerd bouwwerk van kunstgrepen.
Ik moest hier gisteren weer aan denken bij lezing van "La littérature en péril" van Tzvetan Todorov, vorige maand uitgekomen (nl. "achevé d'imprimer ... en mars 2007"). Hij vertelt daarin, in het "Avant-propos", hoe hij, geboren en opgegroeid in communistisch Bulgarije, letteren studeerde. In zijn afstudeerscriptie vergeleek hij twee versies van een lange novelle van een Bulgaarse auteur uit het begin van de 20e eeuw met elkaar. Om vooral niet in conflict met het regime te komen beperkte hij zich tot een grammaticale analyse van de veranderingen die hij had aangebracht: overgankelijke werkwoorden vervingen intransitieve, de voltooid tegenwoordige tijd kwam veelvuldiger voor dan de onvoltooid verleden tijd, enz. "Mes observations échappaient ainsi à toute censure!"
De vraag rees bij mij: waarom waren de adviseurs van de organisator van mijn lezing alleen maar geïnteresseerd in de vormelijke of voor mijn part technische kant van de literatuur? Aan welk regime moesten zij ontsnappen?
Todorov vertelt beknopt maar volstrekt afdoende hoe het in zijn land onder het toenmalige regime toeging. Er was censuur en als men niet voldeed aan de ideologie van de partij kon men repercussies verwachten. Dit staat op de twee à drie pagina’s die voorafgaan aan het relaas over zijn scriptie. Terwijl ik zover nog niet was, maar alleen nog maar de beschrijving van die situatie, die natuurlijk overbekend is, volgde, begreep ik dat ik ook heel lang onder censuur heb geleefd. Niet in een communistisch land, maar een met een andere ideologie, misschien veel dwingender dan die van het dialectisch materialisme. Men had daar in het Oostblok het voordeel dat er een censor was en een partij die zich uitsprak. Men wist hoe het systeem in elkaar zat, het profileerde zich immers duidelijk. Men kende er zijn vijand.
Zo niet hier. Het gelijk van het communisme, daar in het Oostblok, moest nog bewezen worden, het berustte op een paar boeken vol met misschien niet helemaal afdoende bewezen theorieën. Sommige ouderen wisten nog wel beter. Het christendom daarentegen waarin ik opgroeide hoefde allang niet meer bewezen te worden, het was de natuurlijke waarheid, het was vanzelfsprekend, het was 1 en 1 is 2 en wie het tegensprak of in twijfel trok was gek. Debat over geloofswaarheden werd niet meer gevoerd, dat was protestants en de geestelijken brachten je heel patriarchaal en gemoedelijk, desnoods met een draai om je oren in het gareel. En niet alleen de geestelijken, de overgrote meerderheid had het niet op "andersdenkenden", zelfs niet op "denkenden". Die zondigden tegen de heilige geest en waren hoovaardig. In de conversatie konden zij dan ook gemakkelijk geïsoleerd en genegeerd worden om over te gaan op meer vormelijke en technische kwesties, op onschadelijk materiaal zoals het voetbal of het carnaval. Voor een antwoord op de vraag waartoe wij op aarde zijn, kon men zonder mankeren terecht in de katechismus en dit was dus geen punt van reflectie.
De ideologie van deze wereld was de christelijke dogmatiek, gehandhaafd niet door wel gedefinieerde en herkenbare instanties maar veel meer door een systeem van sociale controle, al even diffuus als het geloof zelf en levensgevaarlijk. Toen ik van het gym kwam en solliciteerde bij de Staatsmijnen, vroeg de personeelschef naar het bewijs van goed gedrag van de pastoor. Dat is weliswaar al een halve eeuw geleden, maar nog steeds schuwt men hier het ergens op ingaan: daar hebben wij het verstand niet voor.
Die stelling is maar een van de truuks om zijn vingers niet aan enige inhoudelijke zaak te branden. Een andere is de al uiteengezette van de aandacht richten op de vorm of de techniek en niet op de inhoud.
Dat lijkt heel wat, in het bijzonder dat je bij de tijd bent, i.c. de tijd van de nieuwste ontwikkelingen op het gebied van de literatuur. Het heeft echter niets te maken met literatuur, maar alleen met de (literatuur)wetenschap. De literatuur wordt hierbij "réduite à l’absurde", de titel van het eerste hoofdstuk van "La littérature en péril". Todorov valt daarin het Franse onderwijssysteem aan waarbij, kort gezegd, de middelbare scholier wordt ingeleid in de literatuurwetenschap, maar niet in de literatuur. In Frankrijk is het niet slechter dan hier. Het resultaat van het onderwijs volgens dat systeem is dat men op het einde van de school geen literatuur kent omdat ze niet behandeld is en geen literatuurwetenschap omdat zij voor een middelbare scholier veel te moeilijk is (en hij er geen emplooi voor heeft gekregen).
De twee deskundige adviseurs die aan het bovengenoemde gesprek deelnamen, beiden neerlandici en leraren aan een middelbare school, leefden in de vanzelfsprekendheid van de onthouding van een oordeel over de inhoud. Misschien schrikt een van hen nog wel eens midden in de nacht wakker van de leegte waaraan hij gewend dacht te zijn, maar zij konden niet nalaten mij te behandelen als een slecht scorende scholier.
Een van de gebeurtenissen die mij in de geschiedenis van Nederland het meest zijn opgevallen, was de toetreding van het gewest Brabant tot de Staten-Generaal. Daarvan is het een ogenblik lid geweest. Dat is weinig, maar het gewest heeft zich op eigen kracht in dat lichaam weten te wurmen. Limburg is dat niet gelukt. Limburg had er de stamina niet voor. Het heeft nog steeds geen eigen kracht, geen eigen overtuiging, geen inhoud. Limburg wordt nog steeds bestuurd door de Heilige Geest, niet beseffende dat zelfs de grammatica - de vormleer - wel eens "a moral art" zou kunnen zijn.

Literatuur en wijn

Ik kreeg dit plaatje maar niet op mijn website "Afrodisiaka" geplaatst. Het hoort daarop, vind ik. Van "La Princesse de Clèves" houd ik evenveel als van een glas goede wijn. De meeste boekenkenners moeten daarom lachen, menen dat deze roman alleen iets is voor keukenmeiden. Tja. Zij realiseren zich niet dat Mme de Lafayette op het gebied van de roman dezelfde pioniersrol heeft vervuld als René Descartes op het gebied van de filosofie. (Misschien realiseren zij zich ook niet dat er allang geen keukenmeiden meer bestaan.) Dus, léés dat boek.