De wereld en ik 1

Belangstelling voor de “wereldsituatie” is in Nederland niet vanzelfsprekend. Je ontmoet vaak bevreemding als je er blijk van geeft en wel zoveel dat je je afvraagt of je wel gelegitimeerd bent tot zo’n materie. Ik beroep mij meestal op het feit dat ik in de tachtiger jaren docent in de volkenrechtsgeschiedenis ben geweest, maar mijn belangstelling is veel ouder, dat docentschap was de vervulling van een wens die ik sinds mijn jeugd heb gehad. (En niet omdat ik kom uit een familie die gewoon was diplomaten af te leveren.) Het schrijven over Andrew J. Bacevich brengt mij deze behoefte aan legitimatie weer eens in gedachten. Hij is van 1947, van “na de oorlog”; ik van “voor de oorlog”, van 1935. Het ligt voor de hand dat wij verschillende instellingen hebben. Hij is opgegroeid in een Amerika dat de wereldmacht had, ik in een Europa dat in oorlog was en bevrijd werd door soldaten van vele landen uit de hele wereld, Canadezen, Schotten, Australiërs, Fransen, Engelsen, naast Amerikanen, in een woord: door “de geallieerden”. Aan de top van dat bondgenootschap stonden de “ Big Three”, F.D. Roosevelt, W. Churchill en J. Stalin. Hun taak was de bestrijding van het nationaal-socialisme en de Japanse machtsdrift. Mijn jeugd speelde zich dus af in een mondiale setting: Nederland, ja, Europa wérd bevrijd, het was zelf niet in staat zich uit zijn burgeroorlog te verheffen. De oprichting van de Verenigde Naties gaf aan dat gevoel - van mondiale samenhang - vorm en was vanzelfsprekend.
Bij de Bevrijding was ik net 9. Gedurende een jaar ontmoette ik in mijn onmiddellijke omgeving niet alleen de bekende dorpsgenoten, maar talrijke van de genoemde bevrijdende soldaten. Op nog geen honderd meter van ons huis was een “headquarter” met erachter een “cookhouse”. Op de divan in onze huiskamer was de kapitein van een tank, die aan de overkant van de straat stond, “ingekwartierd”. Behalve tanks stonden er in het veld tegenover ons huis stapels kratten met tankgranaten. Soldaten zaten bij ons mee aan tafel en ik leerde spelenderwijs Engels van ze (inclusief “vieze woorden”). Bij het “cookhouse” probeerden wij wat wittebrood, boter en vlees in blik te snaaien.
Mijn vader onderhield zich graag met deze mannen. Zij spraken onder anderen over de “Battle of the Bulge” die zich vijftig kilometer zuidelijker afspeelde. Met de officieren converseerde hij over de “wereldsituatie”, zoals die was ontstaan na Jalta. Hij had zelf enige scholing op dit gebied omdat hij in de twintiger jaren op de HBS les had gehad van Bernhard Vlekke die na de oorlog publiceerde en lezingen gaf.
Toen de Bevrijding voltooid was en de geallieerde soldaten weer verdwenen waren verplaatste zich zijn aandacht van de Duitsers en hun nazisme naar de Russen met hun communisme. Hij las erover in de provinciale krant, luisterde naar de radio (“De toestand in de wereld”) en volgde van tijd tot tijd lezingen. Soms schafte hij een boek aan. Ik herinner mij “De grondslagen van het volkenrecht” (1945) van Mr. Dr. E.J.M.H. Jaspar. Het besloeg 42 bladzijden en ik dacht - ten onrechte - dat ik dat wel aan kon. In ieder geval bladerde ik erin, onderstreepte enkele passages, sloeg ze op in mijn geheugen en hield voor de rest van mijn leven een vage niche in mijn herinnering over die ik later ben gaan uitdiepen.
“De hierna volgende gedachten over de grondslagen van het volkenrecht werden geschreven,“ zo begint Jaspar zijn woord vooraf, “ten tijde van de bezetting van ons vaderland. Zoowel de vrije gedachtenwisseling - thans weer mogelijk - als wereldvrede en volkenrecht, die, dank zij de besluiten van San Fransisco nopens de organisatie van “The United Nations”, in het middelpunt der belangstelling staan, rechtvaardigen naar het ons voorkomt een verspreiding van die gedachten in breederen kring.” Het boekje was bedoeld voor het grote publiek. Ooit, ik weet niet meer wanneer heb ik het meegenomen of meegekregen.
Gesprekken van mij met mijn vader over de internationale ontwikkelingen vonden nooit gericht of opzettelijk plaats. In feite ving ik flarden op van wat hij besprak met zijn broer Sjeng of met zijn neven Willie en Jan Vaassen. Of misschien ook met een pater van het in ons dorp gevestigde missiehuis. (Die paters zaten in missies in vele delen van de wereld.)
Voor hem was de “wereldsituatie” een permanent thema. Vlekke werd waarschijnlijk genoemd in gesprekken bij de verschijning van zijn “Tweespalt der wereldrijken. De tegenstelling tussen Oost en West in wezen en wording”; mijn vader was maar wat trots dat hij van deze beroemde schrijver zelf les had gehad. In 1957 kwam hij in het bezit van “De gemeenschap der staten. Een studie over de vorming eener gemeenschap van staten beoordeeld naar algemeene rechtsbeginselen onder verwijzing naar regels van geldend volkenrecht” van Jhr. Mr. C.M.O. van Nispen tot Sevenaer (door mij ook meegenomen of gekregen). Naast de “Gazet van Limburg” las hij het opinieweekblad “De Linie“, een “bolwerk tegen communisme, liberalisme, socialisme en ... erg reactionair” van de jezuïten, grotendeels gedreven door Josephus Hendrikus Cornelis Creijghton S.J. (1901-1975). Voor deze auteur had hij zoveel respect dat hij in 1962, toen ik het huis al uit was, diens “Internationale anarchie. De weg naar een nieuwe wereldorde” aan mij cadeau deed.
Ik heb er geen idee van hoeveel hij van deze literatuur opstak, ik in ieder geval alleen maar dat er zo’n stof bestond en dat die iets verklaarde van de dingen die ikzelf had waargenomen: de bezettende Duitsers, de bevrijdende geallieerden, de half-intellectuele discussies van mijn vader met anderen. Ik bedoel, ik groeide in mijn dorp op in het besef van een groter geheel, de wereld, die soms lijfelijk aanwezig was.
Hoe lijfelijk leerde ik bij lezing van ‘Het vijf-en-twintigste uur” (1950) van Virgil Gheorgiu, waarvan ik eveneens het exemplaar van mijn vader, voorzien van zijn prachtige handtekening, heb.

Van dat boek leerde ik dat er machten zijn waar geen individu tegenop kan, in het geval van het hoofdpersonage Johann Moritz de Duitsers, de Russen, de Amerikanen, waarbij de Amerikanen er als bevrijders niet met een lofprijzing vanaf komen. (Dit laatste boek gaf mij verder niet alleen een kritische kijk op het amerikanisme, maar was ook, door de inleiding van Gabriel Marcel, mijn eerste kennismaking met het existentialisme.)

(Wordt vervolgd.)

Andrew J. Bacevich: Slow Learner 2

"Bit by bit," vervolgt Bacevich zijn relaas, "my worldview started to crumble. That worldview had derived from this conviction: that American power manifested a commitment to global leadership, and that both together expressed and affirmed the nation’s enduring devotion to its founding ideals. That American power, policies, and purpose were bound together in a neat, internally consistent package, each element drawing strength from and reinforcing the others, was something I took as a given. That, during my adult life, a penchant for interventionism had become a signature of U.S. policy did not -- to me, at least -- in any way contradict America’s aspirations for peace. Instead, a willingness to expend lives and treasure in distant places testified to the seriousness of those aspirations. That, during this same period, the United States had amassed an arsenal of over 31,000 nuclear weapons, some small number of them assigned to units in which I had served, was not at odds with our belief in the inalienable right to life and liberty; rather, threats to life and liberty had compelled the United States to acquire such an arsenal and maintain it in readiness for instant use. I was not so naïve as to believe that the American record had been without flaws. Yet I assured myself that any errors or misjudgments had been committed in good faith. Furthermore, circumstances permitted little real choice. In Southeast Asia as in Western Europe, in the Persian Gulf as in the Western Hemisphere, the United States had simply done what needed doing. Viable alternatives did not exist. To consent to any dilution of American power would be to forfeit global leadership, thereby putting at risk safety, prosperity, and freedom, not only our own but also that of our friends and allies.
The choices seemed clear enough. On one side was the status quo: the commitments, customs, and habits that defined American globalism, implemented by the national security apparatus within which I functioned as a small cog. On the other side was the prospect of appeasement, isolationism, and catastrophe. The only responsible course was the one to which every president since Harry Truman had adhered.
For me, the Cold War had played a crucial role in sustaining that worldview. Given my age, upbringing, and professional background, it could hardly have been otherwise."
Ik herhaal dit alles in mijn eigen taal voor mijzelf. De Amerikaanse macht manifesteert zich in de commitering aan het leiderschap van de wereld. (Ik kan het niet beter vertalen.) En deze twee samen brengen tot uitdrukking en bevestigen de voortdurende toewijding van de natie aan haar basisidealen. Voor Bacevich was het altijd een gegeven dat de Amerikaanse macht, politiek en doelstellingen samengebundeld waren in een keurig, coherent pakketje waarbij elk element kracht ontleende aan de andere en die versterkte. De opbouw van een - toegegeven veel te omvangrijk - nucleair wapenarsenaal was nodig geweest voor de verdediging van het leven en de vrijheid. Interventie was in beginsel verwerpelijk, maar in bepaalde gevallen noodzakelijk en altijd te goeder trouw uitgevoerd. Aldus het geloof van Andrew J. Bacevich. Hij noemt het zelf zijn "worldview", die van een Amerikaanse officier uit 1947. Gegeven zijn leeftijd, opvoeding en beroep kon het moeilijk anders zijn, meent hij.
Is dit nu een wereldvisie (met de nadruk op "wereld")? Natuurlijk niet. Het is een visie op Amerika en zijn rol in de wereld. Was er nooit een alternatief? Natuurlijk wel. Voor mij had de Koude Oorlog, schrijft Bacevich, een cruciale rol gespeeld bij het in stand houden van deze wereldvisie. Aan de ene kant was er - immers - de status quo van de verplichtingen, gewoonten en gedragspatronen die het Amerikaanse globalisme kenmerkten, aan de andere kant was er "appeasement", isolationisme en katastrofe. Klinkt aardig , maar klopt niet. Die laatste drie waren geen opties uit de Koude Oorlog, maar uit de Hitlertijd. Amerika koos daar niet voor uit angst dat er weer zo iets zou gebeuren als de Tweede Wereldoorlog als de conflicten te zacht zouden worden aangepakt. In de tijd van de Koude Oorlog waren dit echter helemaal niet de opties en men kon dan ook het Amerikaanse globalisme niet verdedigen met de risico's die de politiek van "appeasement" en isolationisme meebracht. De situatie was deze dat uit de Tweede Wereldoorlog een tweespalt was overgebleven van twee systemen die elkaar leken uit te sluiten hetgeen een impasse teweegbracht: de wereldoorlog kon niet eindigen in een wereldvrede. De vraag is of deze impasse alleen maar opgelost kon worden met militaire middelen. Had het bij voorbeeld niet veel meer voor de hand gelegen de strijd uit te vechten op het gebied waar hij thuishoorde, het economische. Als het Westerse systeem, het kapitalisme, zoveel voortreffelijker was dan het communistische, dan zou zich dat vanzelf wel bewijzen op de markt. Misschien dat de ontwikkeling van China alsnog bezig is het tegendeel te bewijzen van de stelling dat het kapitalisme het voortreffelijkste van de twee systemen is.
En wat waren dat voor "verplichtingen, gewoonten en gedragspatronen die het Amerikaanse globalisme kenmerkten"? Hoezo was dat globalisme een gegeven of status quo? De positie van Amerika was veeleer die van het been waar de twee honden van Bereisde Roel om vochten: Amerika was de derde die er ras mee heenliep. Het kreeg de wereldhegemonie toegespeeld door de eurocentristische kortzichtigheid van de Europeanen, in de eerste plaats natuurlijk die van Adolf Hitler.
Wat ik intussen van deze geloofsbelijdenis van Bacevich wil zeggen is dat zij helemaal niet vanzelfsprekend was, ook niet "gegeven zijn leeftijd, opvoeding en beroep". Er waren in de tijd dat hij op de militaire academie van West Point zat, de tweede helft van de zestiger jaren, genoeg signalen om kritischer te worden. Kwamen die niet door de censuur van de militaire academie? Was hijzelf niet in staat om ze te vertalen in oppositionele actie? Om het nog maar niet te hebben over zijn verbijsterende stilzwijgen over wat er zich in Europa afspeelde, zelfs in de tijd dat hij er gelegerd was. Hij had alleen maar oog voor zijn carrière. Een beetje heterodoxie was daar niet goed voor. Pas meer dan twintig jaar na zijn afstuderen begon er iets te dagen en het moest nog eens ruim tien jaar duren voor deze Amerikaanse kolonel zelfstandig kon (beginnen te) denken. Over verkokering van het Amerikaanse defensie-apparaat gesproken.