Posts tonen met het label vorming van een wereldpresident. Alle posts tonen
Posts tonen met het label vorming van een wereldpresident. Alle posts tonen

woensdag 22 december 2010

De wereld en ik 8

De vorming van de wereldpresident
De huidige president van de Verenigde Staten heeft doorgeleerd in de literatuur, de politieke wetenschap en in de rechten. In de literatuur raakte hij geïnteresseerd na zijn vijftiende op de middelbare school, hij studeerde erin door op de eerste universiteit waar hij naar toeging (Occidental College in Los Angeles) en de tweede (Columbia in New York), maar besloot in deze periode geen schrijver te worden en af te studeren op politieke wetenschap. Niettemin had hij aardig wat literatuur tot zich genomen en ook schrijftechniek. Hij begreep uitstekend dat de literatuur het voertuig bij uitstek is voor filosofische of politieke boodschappen. In ieder geval beter dan academische tractaten die alleen maar door vakgenoten genoten kunnen worden, terwijl romans door iedereen gelezen worden. Die wijsheid had Dante Alighieri al en hij schreef zijn "Divina Commedia", die de Blijde Boodschap bevat, dan ook in een literaire vorm. (Misschien dacht hij wel dat Thomas van Aquino haar al helder genoeg uiteen had gezet in zijn sterk filosofisch getinte "Summa Theologiae" en had hij ook geconstateerd dat dit tractaat geen al te hoge oplage bereikte.)
Literatuurwetenschappers willen het niet graag toegeven, maar literatuur is nog steeds retorica. Een literaire tekst moet nog steeds de aandacht trekken ("capere benevolentiam") en vasthouden ("dispositio", onder meer met de bedoeling "suspense" te creëren) en daar is de retorica nu juist voor bedoeld. De literatuur maakt aanschouwelijk en is daardoor "aantrekkelijker" dan de filosofische of wetenschappelijke tekstsoort. James Atlas vertelt in zijn biografie van Saul Bellow dat hij "conversant in philosophy" was "in a novelistic way", dat hij vertrouwd was met filosofie op de manier van de romanschrijver. Menigeen zal ook "Herzog" of "The Dean's December" of "Ravelstein" gelezen hebben om hun beschouwelijke inhoud. In romans treden natuurlijk personages op, maar die lijken als het goed is net echt en zijn dan ook uitgerust met opvattingen, al is het maar over het geluk van getrouwd te zijn met een chirurg. Vaak voeren zij daarover ook conversaties, meestal dialogen genoemd. Een roman lees je in de eerste plaats om het romaneske, de "novelistic way", die bestaat in de vertelling van gebeurtenissen en de beschrijving van "characters", zoveel mogelijk op mensen lijkende personages. Terwijl je daarin wordt meegesleept kun je "terloops" filosofische of politieke opvattingen toegediend krijgen.
Als je de beide boeken van Obama leest krijg je niets te horen over de vakliteratuur die hij tijdens al die jaren aan al die highs schools, colleges en universities waar hij gestudeerd heeft, heeft verwerkt. Dat is heel opmerkelijk, want professor James Kloppenberg weet er een lange literatuurlijst uit te halen om tot de conclusie te komen dat Obama een echte intellectueel is. Wat hem misschien politiek wel noodlottig wordt, maar zover gaat de analyse van Kloppenberg niet. Zoals ik al eerder schreef onderzoekt de professor ook niet welke invloed de literatuur op Obama heeft gehad. Hij vermoedt het wel, maar mist blijkbaar de categorieën om het in kaart te brengen.
De beide boeken van Obama zijn literair geschreven. Je kunt ze onderbrengen in het subgenre "non-fiction novel". Obama is zich terdege bewust van de "rhetorics of fiction", van de verleiding die van de literatuur uitgaat en hij is zeer goed in staat zijn boodschap te presenteren "in a novelistic way".
Hij was tot de slotsom gekomen dat de Amerikanen er zich zelf van bewust zijn dat zij hun dagelijkse leven leiden terwijl ze daarbij "iets missen", een "sense of purpose", een "narrative arc". Wat is dit laatste anders dan de roman van hun leven? Weliswaar de ouderwetse roman die een duidelijk einde heeft, een waarin het beschreven (deel van het) leven zin krijgt, maar dat wil hij de Amerikanen ook geven: een doel en een roman; Amerikanen zijn hun geborgenheid kwijt, meent hij. (Ondanks alle "narrative arcs" van Hollywood, zou je kunnen vragen.) Zijn methode is de "novelistic way". Kloppenberg signaleert: "Obama the writer prefers flesh-and-blood characterizations to discourses on civic republicanism, philosophical pragmatism, the discourse ethics of deliberative democracy, and antifoundationalism". De vier thema's waar de "discourses" over kunnen gaan die hij achterstelt bij de personages van vlees en bloed van de roman zijn typische overtuigingen van hem: betrokkenheid bij de openbare zaak, filosofisch pragmatisme, de ethiek van de discussie in een overlegdemocratie en afwijzing van het filosofisch fundamentalisme. Die overtuigingen kunnen in zijn "non-fiction novels" worden gelezen (als je de bril van professor Kloppenberg op hebt).
Het is ook opmerkelijk hoe vaak hij in zijn "Dreams from my father" anderen dan zijn ik-personage aan het woord laat. Vaak zijn dat reëel bestaande mensen, die hij overigens meestal van gefingeerde namen voorziet, maar even vaak zijn het personages die zijn samengesteld uit verschillende al dan niet reële. Hij noemt ze altijd met name, ze heten "Regina" of "Odero" of "Ray" of "Marty" en dat maakt ze meteen al aanschouwelijk en de aandacht trekkend. (Het is een van de eerste adviezen die docenten in "creative writing" aan aankomende schrijvers geven: benoem zo snel mogelijk je personages.)
Zoals gezegd, voelt Kloppenberg af en toe deze literaire kwaliteit van Obama wel aan, maar niet professioneel genoeg. Zijn professionaliteit reserveert hij voor Obama's vooral politieke ideeën. Dat is jammer, men zou graag willen weten waar Obama zijn "wisdom of the novel" vandaan haalt en wat hij ermee doet. "Gedurende de jaren na zijn verkiezing in de senaat van Illinois in 1996 is Obama een "accomplished storyteller" geworden," schrijft Kloppenberg, "in staat om complexe ideeën tot leven te brengen door ze te integreren in verhalen over individuen, zichzelf of uit zijn omgeving." Obama moet dus over een "politics" en/of "rhetorics" en/of "ethics of fiction" beschikken die hij toepast en waarmee hij zijn lezers en toehoorders op literaire wijze verleidt tot het aanhoren van zijn boodschap. Hebben wij wel genoeg in de gaten met welke literaire kunstgrepen en truuks Obama ons bedwelmt, welk een formidabele "hidden persuader" hij is?  Hij kan dit niet alleen geleerd hebben van zijn buitenschoolse lectuur van Ralph Ellison of Malcolm X, maar in de eerste plaats van zijn leraren op school. Wie waren dat en wat onderwezen zijn? Wat voor literatuuronderwijs werd er in de VS gegeven in de 80-er jaren? En welke niet-zwarte literatuur moest men ook lezen?

maandag 29 november 2010

De wereld en ik 7

Over de vorming van een wereldpresident (en in het bijzonder een gekleurde)

Als je nu toch bezig bent met het schrijven van de “global novel”, zoals ik hier doe, dan is het wellicht belangrijkste personage de figuur van de president van de Verenigde Staten, op dit moment Barack Obama.
Stel dat iemand je bij het begin van diens carrière gevraagd had welke literatuur hij zich eigen moest maken om de wereld goed te kunnen regeren, dat je een soort “vorstenspiegel” moest samenstellen, zoals men ze in vroeger tijden zag, - bv. de “Kyropaideia” van Xenophon van Athene voor de jonge Cyrus of de “Institutio principis christiani” van Erasmus van Rotterdam voor de aanstaande keizer Karel V of “Il principe” van Machiavelli voor Cesare Borgia, - welke geschriften zou je dan op je lijst opnemen? Ik ga maar weer eens bij mijzelf te rade, per slot van rekening ben ik doorgedrongen tot het niveau van het wereldrecht, wat van de president van de Verenigde Staten betwijfeld kan worden.
Vroeger las ik graag biografieën van grote staatslieden, bv. Benjamin Disraeli, Thomas Jefferson, Gijsbrecht Karel van Hogendorp, Rutger Jan Schimmelpenninck, kardinaal Richelieu, Talleyrand. Soms schaf ik er nog wel eens een aan, onlangs nog een nieuwe over keizer Frederik II. Wat lazen die lui? In de 18e en 19e eeuw nog veel klassieke teksten, zoals van Plutarchus, Cicero, Sallustius, Vergilius of Julius Caesar, maar ook van de Verlichters Locke, Montesquieu, Rousseau, Voltaire. En toen ik staatsrecht deed, “moest” ikzelf nog de hoofdstukken in “Pot-Donner” over Hobbes, Locke, Montesquieu, Rousseau, Burke, Kant, Hegel, Marx kennen. Ter inleiding in de toenmalige (Nederlandse) politieke praktijk vond ik “Hedendaagse sociale bewegingen” van Willem Banning beter, maar laat ik hier maar niet naar volledigheid streven. Wat ik zeggen wil dat is dat staatslieden tegenwoordig meer rekening moeten houden met het partijwezen en dan ook politici zijn geworden.
Toch zou de president van het machtigste land ter wereld, het land dat overal ter wereld belangen zegt te hebben die verdedigd moeten worden, een staatsman moeten zijn, zeker nu het Amerikaanse presidentschap een “imperial presidency” is geworden, een situatie die aan de president gigantische bevoegdheden heeft toebedeeld die niet of nauwelijks onder de controle van het congres vallen en waarvan bv. Clinton en Bush Jr. gebruik hebben gemaakt om een aantal oorlogen te beginnen. Liefst dus een echte staatsman. Wat moet zo’n man lezen?
Ter beantwoording van die vraag zou je kunnen beginnen met wat een aantal presidenten daadwerkelijk hebben gelezen en dan proberen er de heilzame werking van vast te stellen. Dat beoogt nu het boek van Kloppenberg “Reading Obama” met Obama te doen. Het boek heeft als ondertitel “Dreams, Hope, and the American Political Tradition” en is dienovereenkomstig onderverdeeld in drie hoofdstukken: “The Education of Barack Obama”, "From Universalism to Particularism” en “Obama’s American History”.
Kloppenberg gebruikt als aanvankelijk materiaal de twee boeken die Obama zelf - met ondersteuning van een editor - heeft geschreven, “Dreams from my Father. A Story of Race and Inheritance” (1995) en “The Audacity of Hope. Thoughts on Reclaiming the American Dream” (2006). Het eerste schreef hij toen hij, 32 jaar oud, rechtenstudent en chef-redacteur van de “Harvard Law Review” was, het tweede toen hij federaal senator was. “Dreams” was de verdere uitwerking van een boek waarom hij door een uitgever gevraagd was toen hij gekozen werd tot chef-redacteur en waarin hij aanvankelijk zijn politieke credo had willen neerleggen. Al schrijvende werd het een autobiografie. Van een 32-jarige? Er waren minstens drie factoren die het boek rechtvaardigden: de schrijver ervan had al een universitaire studie politieke wetenschappen achter de rug, hij had, als “community organizer”, al praktische ervaring en hij was als eerste zwarte student gekozen als chef-redacteur van een vooraanstaand juridisch blad. Het laatste trok sterk de aandacht in de publiciteit en bracht nieuwsgierigheid teweeg naar de verdere achtergrond van deze jongeman. Toen het boek uitkwam was hij trouwens al docent constitutioneel recht aan de Chicago Law School.
Obama heeft dus politicologie en vervolgens rechten gestudeerd en tussen de beide studies maatschappelijk werk gedaan. Op het laatste onderwerp is hij gepromoveerd waarna hij nog eens tot 2004, dus 12 à 13 jaar aan de universiteit heeft gedoceerd. Hij had een echte - levenslange - professor kunnen worden, ware het niet dat hij in 1997 senator in Illinois werd en definitief in de politiek ging.
Over “Reading Obama” dus. De toekomstige president las in zijn jeugd veel romans, maar Kloppenberg vermeldt er maar één plus een autobiografie. Dat is jammer, want romans hebben vaak veel meer invloed dan vakliteratuur. “On his own he was reading books that piqued his curiosity about race and identity, books by W.E.B. DuBois, Langston Hughes, James Baldwin, Richard Wright, Ralph Ellison, Malcolm X.” Dat was toen Obama een teener was. Hij is opgegroeid tussen “white folks”, zijn grootouders van zijn moeders kant, zodat hij niet in staat was in het ressentiment van de zwarten te delen en er via literatuur in moest zien te komen. Die was dus ontzettend belangrijk voor zijn zelfkennis.
Dit lezende, en vooral dit lijstje bij Kloppenberg herinnerde ik mij een opmerking van Wayne Booth in “The Company We Keep: an Ethics of Fiction”: in het midden van de zestiger jaren verklaarde een zwarte collega van Booth aan de universiteit van Chicago dat hij niet langer “Huckleberry Finn” voor zijn studenten kon geven vanwege “the many distorted views of race on which that book is based”. Booth neemt deze anecdote als uitgangspunt voor de bespreking van zijn “ethics of fiction”, maar het toont aan dat leerlingen van de middelbare school in de Verenigde Staten meer lazen dan Kloppenberg suggereert. Zoals ook te verwachten is.
Wat Obama in zijn puberteit las was dus veel meer dan Kloppenberg opnoemt. Zeker, in de eerste plaats, de bijbel die Kloppenberg maar overslaat. En verder ongetwijfeld blanke schrijvers. Had hij, Obama, ook bezwaren tegen of problemen met de “racial bias” van blanke schrijvers over hun personages? Leerde hij dat de blanken ook goede kanten hadden en aanknopingspunten voor integratie? Wij horen het helaas niet van Kloppenberg. De enige roman die hij met name noemt en bespreekt is “Invisible Man” van Ralph Ellison, waarin weliswaar een conciliant standpunt wordt ingenomen, althans hoop op erkenning wordt uitgesproken, maar alleen als een deugd door de zwarten te betrachten. Ik vind dit een jammerlijke omissie in het boek van Kloppenberg. Ongetwijfeld heeft Obama talloze Engelse romanciers gelezen, bv. George Eliot en Joseph Conrad alsmede blanke Amerikaanse auteurs zoals Henry James, Ernest Hemingway, Scott Fitzgerald, Thomas Pynchon, Saul Bellow, Philip Roth, kortom, de gewone middelbareschool-lijst. Welke effecten hadden die op hem? Kloppenberg beperkt er zich toe alleen maar de auteurs te noemen die Obama, ter illustratie van zijn worsteling met het rassenprobleem, zelf noemt.
En dan de buitenlandse romans van niet-Engelse auteurs. Die ikzelf gelezen heb en die mij hun land van herkomst hebben leren kennen waren in ieder geval voor Rusland die van Tolstoi, Dostojewski, Gogol, enz., voor China “De jonge opstandeling” van Pearls Buck en “Het menselijk tekort” van Malraux, voor Nederlands-Indië werk van Augusta de Wit, van Couperus, van Gijsbert de Vries (“Pang Paneu, de Toenonger”), voor Engeland romans van Graham Greene, Evelyn Waugh, toneelstukken van Shakespeare, enz., voor Italië Dante, voor Spanje Cervantes, enz. Van dezen heeft Obama er ook een aantal moeten lezen. Zonder dat zij invloed hadden? En welke kranten las Obama? Hoeveel buitenland - en wereldgeschiedenis - leerde de toekomstige wereldpresident via deze literatuur kennen?
En hoe zat het met die zwarte literatuur van Obama? “He knew about the rage felt by - zijn zwarte jeugdvriend Ray - and others who did not have the cushion of a loving white family to ease their experience of racism. He plunged into the anger of Baldwin and Wright. He already sensed that blacks were always playing on an away court, a court where only whites felt at home. But the voices that spoke most profoundly to Obama seem to have been those of Hughes and Ellison, writers who laced their anger with doses of hope.” (pg. 14) “...an away court ... where only whites felt at home”: de club waar alleen blanken zich thuis voelden en zwarten zich moesten invechten wilden zij dezelfde faciliteiten krijgen; erbij horen kwam er natuurlijk nooit van, dat moest wachten tot er gemengde clubs kwamen.
“Dreams” heeft ongetwijfeld vele modellen gehad, schrijft Kloppenberg, maar de toon die erin weerklinkt is die van Ellison’s “Invisible Man”. De protagonist van die in de eerste persoon vertelde roman “despite repeated rebuffs and deepening disillusionment, refuses despair”. Hij klampt zich vast aan het beginsel dat het “tragically flawed project of American democracy” bezielt. Zijn grootvader had hem op zijn sterfbed bezworen dit beginsel, “greater than the men, greater than the numbers and the vicious power and all the methods used to corrupt its name”, te omarmen. En Ellison’s protagonist “embraces the ideals of freedom and equality that the nation’s failures had not tarnished”, wat niet wegneemt dat hij zich in het dagelijkse leven onzichtbaar probeerde te maken door zich terug te trekken in een souterrain. Voor Obama was dat geen begaanbare weg. Hij betekende, realiseerde hij zich, “withdrawal into a smaller and smaller coil of rage, until being black meant only the knowledge of your own powerlessness”. Vandaar hoogstwaarschijnlijk zijn neiging om zich zelfs niet terug te trekken in een veilige academische ivoren toren, maar deel te nemen aan het maatschappelijke leven. Het “project of American democracy” zou een dode letter blijven tenzij Afro-Amerikanen zich over hun haat heen zouden kunnen zetten.
Een tweede bron van inspiratie in deze zwarte literatuur was “The Autobiography of Malcolm X”, nog meer het relaas van een zelf-creatie en in laatste instantie een nog diepere belofte van conciliatie tussen blanken en zwarten door de erkenning van een wijdere broederschap. Zijn vroege lectuur en reflectie, vervolgt Kloppenberg, legden de grondslag voor zijn exceptionele zelfbewustzijn. Conversaties met zwarte vrienden van zijn vader en de dichter Frank Marshall Davis brachten hem de centrale boodschap van de geschriften van Du Bois en Ellison bij: zolang je achter de sluier bleef, onzichtbaar voor de blanken, zou je nooit door blanken gekend worden zoals jij hen kon kennen. Dat laatste lijkt wat cryptisch en het staat in “Dreams” duidelijker. De dichter Frank zegt over de blanke grootvader van Obama: “He’s basically a good man. But he doesn’t know me. He can’t know me, not the way I know him. Maybe some of these Hawaiians can, or the Indians on the reservations. They’ve seen their fathers humiliated. Their mothers desecrated. But your grandfather will never know what that feels like. That’s why he can come over here and drink my wiskey and fall asleep in that chair you’re sitting in right now. Sleep like a baby. See, that’s something I can never do in his house. Never. Doesn’t matter how tired I get, I still have to watch myself. I have to be vigilant, for my own survival.” En de jonge zelfs nog niet president in spe “knew for the first time that I was alone”. Bedoelende dat hij bij de blanken noch bij de zwarten steun hoefde te verwachten, maar zijn eigen middenweg moest gaan. Van literatuur leer je toch wel wat, bij voorbeeld hoe je boven partijen kunt/moet staan. Iets voor het bouwen van bruggen over de kloof tussen moslims en christenen.
(Wordt vervolgd.)