Mijn mémoires 3

In 1979, toen ik was benoemd als wetenschappelijk hoofdmedewerker aan de UvA om er een cursus volkenrechtsgeschiedenis te ontwikkelen en te geven, was dat tijdens de hoogtijdagen van de neutronenbom-actie. De dominerende woordvoerder van de actie was Mient-Jan Faber van het Interkerkelijk Vredesberaad (IKV) hetgeen meebracht dat deze actie een confessionele inslag kreeg. De argumentatie was vooral een volkenrechtelijke en draaide om het recht op en van oorlog waarbij de geschiedenis van het oorlogsrecht telkens aan de orde kwam en deze werd opgevat als te beginnen met Augustinus van Hippo, een noord-Afrikaanse christelijke bisschop die leefde van 354 tot 430. Ik greep de situatie aan om een cursus volkenrechtsgeschiedenis te geven waarin het oorlogsrecht in het middelpunt stond. Zij was een kans om te demonstreren dat de geschiedenis van het recht actuele betekenis had.
Een van de eerste dingen was dat ik stelling nam tegen het IKV-standpunt dat het beste middel om de politiek de goede kant uit te duwen bestond in massale demonstraties. Ik liep zelf mee in die in Amsterdam waar naar zeggen een half miljoen mensen aan deelnamen. Wat ik te midden van die demonstratie hoorde en zag overtuigde mij niet van het gelijk van de IKV-stelling, integendeel, ik vond het allemaal kretologie en ethische gebakken lucht. Het leek mij dat het werk gedaan moest worden door diplomaten en niet door leuzenroepers. Die diplomaten moesten voorzien worden van goede zienswijzen en argumenten, dus - wat mij betrof - van een deugdelijk overzicht van de geschiedenis van het volkenrecht.
In dat laatste stond ik niet alleen. In "The Economist" van 5 februari 1983 stond een vier pagina’s lang hoofdartikel, getiteld "In a world he never made: christians and the bomb. (Het woord "he" niet met een hoofdletter!) Het legde veel nadruk op de rol van de christelijke godsdiensten en op de theorieën die daar in de loop van bijna twee millennia ontwikkeld waren, te beginnen bij de voornoemde Augustinus. Zijn theorie was die van de rechtvaardige oorlog, in de 13e eeuw verder ontwikkeld door Thomas van Aquino, in de 16e door Francisco de Vittoria en de 17e door Hugo de Groot. Het artikel somde in een kadertje de theorie op in zes punten: een oorlog was alleen rechtvaardig als hij werd gevoerd
- door een legitieme autoriteit;
- voor een rechtvaardige zaak en in proportie van het kwaad dat erdoor bestreden werd;
- met de bedoeling een rechtvaardige en blijvende vrede te bewerkstelligen;
- in laatste instantie, als namelijk alle andere middelen waren uitgeput;
- met een redelijke verwachting van succes;
- volgens moreel legitieme methoden, bij voorbeeld geen willekeurig doden van non-combattanten.
Het artikel ging over voors en tegens van deze theorie die niet in de eerste plaats de geschiedenis aangingen, maar het actuele recht. Voor de geschiedenis echter lag, in de vorm van de geschetste ontwikkeling van het recht van oorlog, een mooie stof klaar: Augustinus, Thomas, Vittoria, Grotius vier denkers die de volkenrechtsdoctrine vorm hebben gegeven.
Natuurlijk omvat het volkenrecht veel meer dan alleen het recht van oorlog, dingen die ook al een lange geschiedenis hebben, en natuurlijk bleef de geschiedenis niet beperkt tot deze vier heren. Ook die dingen moesten dus aan de orde komen in mijn cursus. (Bij het woordje "mijn" hoort de kanttekening dat ik tot op zekere hoogte heb samengewerkt met Laurens Winkel, die o.a. een college gaf over volkenrechtstheorie in de Griekse en Romeinse tijd.)
Hij bestond uit een serie van 12 hoorcolleges en 12 werkgroepen. De cursusstof bestond uit een syllabus met een aantal publicaties van gerenommeerde auteurs. In de colleges vertelde ik de geschiedenis van het volkenrecht vanaf de Oudheid tot en met de Volkenbond. In de werkgroepen werden historische teksten behandeld waarin de ontwikkeling kon worden gevolgd, bv. van Augustinus, Thomas, Vittoria, Grotius, Vattel, eindigende met het Volkenbondsverdrag. Ongeveer de helft van de teksten was afkomstig van christelijke denkers en het lag voor de hand dat op de christelijke achtergrond moest worden ingegaan. Daar was immers de redeneertrant van deze schrijvers te vinden, de bron van hun argumentatie, en de meeste studenten hadden geen benul van deze materie. Een belangrijk onderwerp dat aan de orde kwam was de vraag wat de staat was (en is) en welke rol hij speelde in (de geschiedenis van) het volkenrecht? Augustinus was de eerste die een christelijke staatstheorie ontwikkelde en aangezien hij de staat definieerde als de instelling die de mensen de godsdienst liet beoefenen, moest "even" worden uitgelegd welke godsdienst bedoeld werd. Verder waren de teksten van deze theoretici doorspekt met citaten uit de bijbel, de geschriften van de kerkvaders, e.d. en dat moest ook worden uitgelegd.
Hetzelfde gold voor de werkgroep-teksten uit de latere eeuwen, uit de Renaissance, de Reformatie en de Contra-Reformatie, de Verlichting, de negentiende en vroeg twintigste eeuwen. Deze teksten werden in plaats van theologisch of confessioneel steeds meer rationeel, filosofisch. En volkenrechtsgeschiedenis werd naast deze geestelijke aspecten ook politieke geschiedenis en geschiedenis van de internationale betrekkingen.
Wat wil ik hiermee zeggen? Twintig jaar voordat ik dit onderwijs mocht geven, was ik van mijn geloof afgevallen. Ik kon mij niet meer vinden in de katholieke leer zoals die zich aan mij voordeed, beneden de rivieren, in Limburg. In het algemeen was zij voor mij gewone praktijk, versleten routine, bureaucratisch gedoe door de kerkelijke hiërarchie zonder inspiratie. Ik kon ook niet meer in het bestaan van God geloven noch in engelen, heiligen, duivelen, hemel, hel en vagevuur. Zo’n bovennatuur of hiernamaals was mooi bedacht, o.a. door Dante Alighieri, maar gewoon fictie. Ik stelde dit vast voor mijzelf, liep er niet mee te koop en predikte het niet. Dat veranderde door het onderwijs in de geschiedenis van het volkenrecht en/in zijn culturele kontekst. Men kon niks begrijpen van de rechtvaardige oorlog zonder een inzicht in de christelijke leer. Men kon ook niet meepraten over de actuele vragen van nucleaire wapens zonder zich te realiseren vanuit welke standpunten geredeneerd werd, in de eerste plaats door jezelf. Al was het maar om ze ter discussie te stellen was het nodig ze scherp te definiëren en in hun historische kontekst te plaatsen.
En mijn geloof, kwam dat terug? Vooral de werken van Augustinus en Thomas die ik moest raadplegen brachten mij natuurlijk in hun invloedssfeer. Het was of ik bij oude vrienden kwam, hoewel ik ze indertijd, tijdens mijn jeugd, niet uitvoerig en intensief had bestudeerd. Ik kon - twintig, dertig jaar later - vanaf mijn agnostische zetel denken dat zij alleen maar flauwe kul verkondigden, maar dat verbood mij mijn interpretatie-methode. Ik moest mijn studenten zoveel mogelijk de historische realiteit voor ogen voeren, zoals zij geweest was, zonder hun te belasten met mijn overtuigingen. Ik moest mij in de te interpreteren teksten inleven alsof ik ze nog heilig geloofde. Dat was theater-, acteerwerk. Ik deed het zo goed dat sommige studenten mij verder gekomen in mijn cursus meenden te kunnen betrappen op inconsistenties. "Drie weken geleden heeft u dat en dat gezegd en nu zegt u iets anders." Of zelfs: "Ik dacht dat u een priester was die nu eens goed uitlegde wat de kern van het christelijke geloof is." Het punt was dat ik het christendom aanvaardde als een historisch gegeven en het zoveel mogelijk uitlegde zoals de mensen in de Middeleeuwen het ook begrepen.
Ik kan hier nog een postscriptum aan toevoegen. Was het niet bijna onmogelijk om mij in die oude tijden te verplaatsen? De waarheid is dat de geloofsbeleving om mij heen, in Limburg, weinig verschilde van de middeleeuwse. Werd Pius XII niet de laatste middeleeuwer genoemd? De tijdvakken die de moderniteit kenmerken, de Renaissance, Verlichting, 19e en 20e eeuw waren onbekend en met het uitleggen van de achtergronden van het recht in die tijden had ik dan ook de grootste moeite.

Mijn mémoires 2

IV.  

Mijn ding dus, schreef ik hier al eerder: ten slotte ben ik een intellectueel met een literaire inslag geworden. Wat betekent dat? Wat is, om te beginnen, een intellectueel? Men kan het opzoeken in Van Dale. Of kijk hier, wat Wikipedia ervan maakt (en let dan in het bijzonder op: "De intellectueel is veelal betrokken bij de toestand in de wereld met betrekking tot waarheid, gerechtigheid, meningsvorming en smaak. Hij gaat er meestal van uit dat hij maatschappelijke verantwoordelijkheid heeft en politiek stelling moet nemen.") In mijn eigen versie maak ik ervan dat ik een humanist ben, hoewel dat misschien net iets té aanmatigend is.

Ik leg trouwens hier de nadruk op het woord “geworden” in de eerste zin. Ik ben, zoals niemand, als intellectueel geboren, ergo ben ik, als ik er een ben, er een geworden. Welke weg heb ik afgelegd?

Geboren ben ik als symbiotist. Nog in de baarmoeder heb ik al dingen geleerd, in ieder geval dat ik een omgeving had, een heel aangename, warme, beschermende die voorlopig de enige omgeving was die ik kende. Aangezien ik geen andere kende was zij de kosmos, de standaard ook: zo hoort een omgeving, een wereld te zijn, aangenaam, warm, beschermend. Welke andere had ik kunnen bedenken?
Dat bleek gauw genoeg. Geboren worden is ineens buiten de deur komen te staan in de vrieskou en onder een verblindende zon. Niet dat je dat niet zelf wilde, natuurlijk, je wilde eruit. Was je gezond dan maakte het niet uit dat het koud en verblindend licht was, was je zwak dan wilde je liefst terug. En er was nog iets. Al die tijd in de baarmoeder had je wel geluiden gehoord, maar gesmoord, dof, zoals je ook een zwak schijnsel had gezien. Nu kwam je in een groot kabaal terecht, schelle stemmen, veel te hard, draai die knop terug.... En je moest plotseling ademen, snakken naar lucht en schreien. Je moest boeren, pissen en je luier volmaken. Je herinnering aan het verblijf in de baarmoeder bleef je standaard, het was niet meer zo, maar je verlangde naar voortzetting van de symbiose, zodat het symbiotisme je eerste filosofie was: je moest samenleven met een groter geheel, met “Het Grote Geheel”.
Ik was er uiteraard nog niet echt bij indertijd, dus ik stel het mij alleen maar voor. Ik heb gezien hoe het jongere broertjes en zusjes van mij verging en kan het gebeuren wel enigszins reconstrueren. Ik was even gezond als zij, werd gebakerd met dezelfde hand en gebaad in hetzelfde lauwwarme badje. Ik werd op dezelfde manier aangemoedigd tot lachen en kraaien en mij op te richten, mijn ruggetje te rechten, mij op te trekken aan de handen van mijn moeder. Haar warme lichaam en het badje waren tot op zekere hoogte surrogaten voor de baarmoeder, illusies dat je best nog wel eens terug zou kunnen.
Ik kon heel vroeg lopen en praten, leek intelligent te zijn. Op mijn derde kon ik er al aardig op los orakelen, zodat familie mij al een zekere wijsheid toedichtte. Uit de mond van kinderen immers... en zo voorts. Ik beschouwde dat als het resultaat van een vergelijking met de twaalfjarige Jezus tussen de schriftgeleerden in de tempel. Het was duidelijk, ik was geroepen. Mijn filosofie werd nu die van de Blijde Boodschap, van het christendom. Die Jezus was blijkbaar het voorbeeld. Ik legde mij dus, naast het orakelen, toe op het verrichten van wonderen. Geestelijken maakten mij erop attent dat ik wel een kind, maar niet de zoon van God was. Dan maar next best: heilige worden. Die deden ook wonderen, maar zij waren bovendien mystiek, kregen extases waarbij zij opgingen, zich verloren in iets, iets onzichtbaars, zonder dat zij zelf onzichtbaar werden, maar hun lichaam verlaten hadden.
Deze geloofsbeleving was dagelijkse kost. Ik was trouwens niet de enige in de dagelijkse vroegmis. Ja, de dágelijkse vroegmis. Daar begon het al mee. Je kreeg er een hostie die het lichaam van Jezus was, op de tong gelegd. Je mocht er niet op kauwen en ik had grote moeite met het laten smelten, zodat ik Jezus niet hoefde door te slikken en de vereniging met hem op de goede manier tot stand kwam. Dat alles was mij verteld en ik geloofde het. Het werd mijn katholieke filosofie, de tweede op mijn weg naar de intellectualiteit van nu.
Speciaal ervoor doorleren hoefde niet, het hele leven was er vol van. Elke dag de vroegmis, ‘s zondags ook de hoogmis en het lof, feesten van heiligen, katholieke feestdagen zoals Pasen, Kerstmis, Pinksteren, - toen nog niet ontaard in consumptie, - processies, huisbezoek van de kapelaan, thuis elke dag de rozenkrans, - met je blote knieën op de cocosmat, - kerkboeken, heiligenlevens, nieuws over het katholieke leven in het algemeen, over een heiligverklaring bij voorbeeld, een nieuwe paus, een boek op de Index librorum prohibitorum, kortweg “de index” genaamd, godsdienstles enz. enz. En de preken waarin op een wat zangerige toon die mij steeds meer ging irriteren als onecht, het geloof werd uitgelegd. Ik zoog dat allemaal in mij op met dezelfde gretigheid waarmee ik aan mijn moeders borst had gedronken. Het geloof was “geheel de mens”, idealiter vier-en-twintig uur per dag. Ik zou dus ook monnik worden om dat ideaal te realiseren.
Voorlopig kon dat uiteraard niet, maar de monnik bleef mijn ideaal. Als ik het niet - te zijner tijd - verwerkelijkte zou mijn leven totaal mislukken. Er was geen ontkomen aan, het enige doel in mijn leven was monnik worden. Geen getrouwd leven, geen succesvolle baan en carrière trokken mij aan. Ik had maar één mogelijkheid: het klooster. En wel het strengste, dat van de trappisten. (Pas later, op mijn twintigste, leerde ik dat de benedictijnen een veel leuker kloosterleven hadden.)
Dit alles speelde zich af tijdens mijn puberteit en gymnasiumtijd. Het gym was in orde, want ook monniken moesten het afhebben. Het andere, de puberteit, welk woord ik niet kende, was helemaal niet in orde. Ik kan niet meer achterhalen op welke leeftijd ik mijn eerste orgasme heb gehad, maar het was heel vroeg, zeg op mijn zesde. Misschien was het zelfs toen pas de eerste keer dat ik er mij van bewust was en had ik er al eerder gehad. Een paar jaar later leerde ik ook het handwerk, het "wiksen", zoals het in het Steins heette. Dat was natuurlijk onkuisheid, een heel erge zonde, een doodzonde, een waarvoor je in de hel kwam. Ik werd er niet blind van, zoals men destijds zei, maar meer bescheiden: ik had eerst een heel sterke vijand te overwinnen voordat ik heilige kon worden.
Mijn dagen wemelden van heiligen. Ooit had ik mij voorgenomen om over een heilige te mediteren als het zijn naamdag was en elke dag was er wel een, zodat ik elke dag over het leven van een heilige las. Heel stichtelijk natuurlijk en dat was de beleden bedoeling. Ik weet niet hoeveel mensen er zich aan hielden, maar de geestelijken preekten de dagelijkse mis en de dagelijkse heiligenverering. Ik was zo’n zeloot die het zich aantrok. Ik wist nog niet wat retoriek is en wat werkelijkheid.
Ik zal het kort maken: ik hield er, zoals ik veel later heb ingezien, een augustinistische katholiciteit op na. Ik herinner mij dat mijn ouders mij vaak meenamen op bezoek bij een tante van mijn moeder. Terwijl de vrouwen in de belendende keuken zaten, werd in de woonkamer gekaart door mijn vader, de oom en de twee zoons. De kamer stond stijf van de rook van sigaren, sigaretten, een pijp. Vanaf een bepaald tijdstip lag ik op de sofa te dommelen, soms in slaap, soms klaar wakker. Tijdens het kaarten werden er luimige grappen verteld, maar van tijd tot tijd ontstond er een serieuze discussie. Een van de twee zoons was priesterstudent geweest, maar had zijn studie buiten zijn wil moeten staken. Op een van die avonden ging de discussie over de vraag of getrouwde mensen in de hemel konden komen. Vanwege die vermaledijde geslachtelijke gemeenschap uiteraard. Mijn neven verdedigden het standpunt dat dit volgens Augustinus niet kon, mijn vader wees op Thomas van Aquino die zei dat het wel kon. Waarschijnlijk was ook dit debat een geintje van de twee neven om mijn vader op te stangen, maar dat kon ik toen niet begrijpen - van zo’n gewichtig onderwerp, wel te verstaan. Ik sympatiseerde met Augustinus wat het standpunt betreft, maar met mijn vader wat de persoon betreft. Hoe tegenstrijdig dat was, begreep ik nog niet, wel dat de leer niet eenduidig was en dat erover gedebatteerd kon worden, ja, dat er twee soorten katholicisme bestonden, een strenge, fundamentalistische, en een meer plooibare. Voorlopig hield ik het bij het totalitaire denken van Augustinus.
Het was pas rond mijn vijftigste (!) dat ik dit soort dingen echt begréép. Ik vertel het voorgaande om een beeld te geven van een fundamentalisme, het augustinistische katholicisme. Het omsloot mij als de baarmoeder had gedaan, totaal, als een monade, een woning zonder vensters. Ik was een volstrekte troglodiet en mijn filosofie was nog steeds het symbiotisme. Wie zulks zelf niet heeft meegemaakt begrijpt er geen lor van, denkt dat er over gepraat kan worden en dat men er zo uit kan komen. Forget it. Hoe ik eruit gekomen ben?
Het geloof was niet alleen een liturgie - missen, lof, processie, sacramenten, kerkorganisatie, paramenten, patenen, wierook, enz. - maar ook een wegwijzer voor het leven. “Waartoe zijn wij op aarde?” was de eerste vraag in de katechismus, het handboek van de katholiek. Het valt niet te ontkennen dat dat de meest fundamentele vraag is die gesteld kan worden en de leer die erop volgde was helemaal gebouwd op het antwoord. De katechismus hield dus alle filosofie, alle levenswijsheid in. Ik merkte al heel vroeg dat vriendjes er niet van uitgingen, maar van iets anders. Ik besefte dat zij realistisch dachten. Niet dat ik dat goedkeurde, maar het bleef mij bij, de pastoor zou hebben gezegd: als een duivel die mij van het rechte pad probeerde te brengen. Geleidelijk echter, ik schaam mij zelfs om te bekennen hoe langzaam, won het realisme het.
In het dorp waar ik opgroeide was er een hele wereld van realiteit, een prachtige wereld, een waarvan ik vroeg was leren genieten en houden. Het was niet de sociale omgeving, maar de fysieke, die ‘t hem deed. Wij woonden aan een landweg en aan de overkant speelden zich op de akkers jaar na jaar de seizoenen af. Er waren akkers met graan en met groenten. In het koren kon je verstoppertje spelen, van de groenten kon je stelen. Bovenal echter kon ik het allemaal zien. Vanuit het raam van mijn slaapkamer, als ik ‘s ochtends wakker werd. Het hele dorp was omgeven van akkerland. Je kon er als kind vrij in rondlopen, avonturen beleven en verzinnen, je in verre landen inbeelden, zoals Karl May gedaan heeft in zijn indianenverhalen. De omgeving bestond niet alleen uit akkers. In de eerste plaats had je het kanaal, het Julianakanaal, en de twee havens, iets verder de Maas, verder de Scharberg, de Omkamp, ‘t Breinder, de Landweer, ‘t Steinerbos met zijn roeivijver, speeltuin, openluchttheater, restaurant, ‘t Kattenbosje, ‘t Mèlder, en ik vergeet er nog een aantal. Alleen het kanaal al, om het misschien mooiste voorbeeld te nemen, had een hele reeks attracties: aan de kant kon je met je vrienden in het gras liggen kletsen en roken, je kon erin leren zwemmen, je kon op passerende schepen klauteren, een eind meevaren en op een ander terugkeren, je kon van de brug duiken, vanaf het wegdek of vanaf de boog, in de haven kon je vanaf de damplaten of de kranen duiken, zelfs vanaf het katrol in de top van de giek, je kon er voor de politie vluchten die niet zwom, je hoefde niet te betalen en je kon er altijd in springen als het je lustte. Een honderd meter erachter stroomde de Maas. Er was daar geen scheepvaart, maar avontuurlijke kolken, stroomversnellingen, lome stukken waar je heerlijk mee kon drijven, weiden om te liggen, hoog gras om ongezien te vrijen of gewoon te liggen lezen of slapen. En aan de andere kant een buitenland, van de Belgen met wie je mooie, over de rivier en tegen de bomen aan de overkant galmende scheldpartijen kon hebben: “Belzje, Belzje boterpot, staek de vinger in de vot, staek ’m neet te wiet anges kumste aan de sjiet”. En dan terug: “Hollenjer, bollenjer, kjeskop, koekoek.” Geen idee wat het allemaal betekende.
Vertel mij wat het paradijs was. Al mijn - tien - broers en zussen hebben dit meegemaakt en er hetzelfde oordeel over: wij hebben daar een prachtige jeugd gehad.
Er was één verschil: ik had de literatuur ontdekt. Ik las de ene streekroman na de andere, want wat zich daar aan de oevers van Julianakanaal en Maas afspeelde was een streekroman - al was het niet “L’Astrée”- en de schrijvers van zulke literatuur begrepen waar het om ging. Mijn ouders en de volwassenen in het dorp niet, het was te gevaarlijk wat wij deden, het was leegloperij, het deugde nergens toe. Na alle indianenverhalen van mijn vroegste literaire jeugd, kwamen de streekromans, met hun romantisch-realistische lading.
En een van de eerste dichters die ik leerde kennen was Guido Gezelle. Als iemand de schoonheid van de natuur heeft bezongen dan hij wel. “O, ik sta mij zoo geren temidden in ‘t veld...” Ik ook, het lag aan de overkant van de weg waaraan ik de eerste twintig jaar gewoond heb. Gezelle was geen botanicus, - met mijn vader botaniseerde ik en leerde ik de planten benoemen, - hij was een dichter, Gezelle was een vinder, zoals hij in zijn vertaling van “The Song of Hiawatha” van Longfellow de dichter Nawadaha noemt: “de zoetgevooisde vinder”. Dichten was voor hem onder woorden brengen wat voor het oprapen lag, het natuurlijke dat tegelijkertijd het geschapene was, zodat hij de lof van de schepping en zijn Schepper zong.

Mijn mémoires: inleiding

Over mémoires gesproken

I.

Een poos geleden schreef ik in mijn dagboek dat ik misschien wel iets als een legende ben geworden. Gelukkig voegde ik dat "misschien wel" toe en gelukkig was het alleen maar in mijn dagboek. Het was maar een snel hypothesetje om te zien waar mij zo'n gedachte toe zou kunnen leiden: hoe zou mijn levensbeschrijving er uitzien als ik er de vorm van een legende aan gaf? Ieder leven kan worden verteld als een roman, zelfs het absoluut saaie van Frits Egters. Een roman is echter een avonturen- of een schelmen- of een liefdesroman, misschien een detective, enfin, men zie de handboeken voor de literaire subgenres. En iets van een legende zou mijn leven best kunnen hebben. In feite is een legende niet meer dan dat wat er over je verteld wordt, dat wat er over je circuleert. En over iedereen bestaan wel wat misverstanden en geruchten... legenden.
Wil men mémoires schrijven, zo was mijn uitgangspunt, dan moet men een zekere bekendheid hebben. En een zekere onbekendheid. Het is de bedoeling dat de eerste wordt aangevuld, verklaard misschien wel. Men richt zich, in eerste instantie, tot die mensen bij wie men bekend is. (dinsdag 8 juli 2014 19.32 N.B. Dit is een jaar of tien, twintig geleden geschreven, nog voor Facebook. Tegenwoordig zet iedereen zijn hele hebben en houwen - in iets meer dan drie zinnen - op Internet zonder enige speurbare noodzaak van legitimatie te voelen.)
Het bekend worden is een geschiedenis op zich. Hoe ben ik bekend geworden en hoe bekend ben ik geworden? Ik moet nodig eerst inventariseren waarin mijn bekendheid bestaat. Zoals men snel zal begrijpen ga ik hierbij grondig tewerk.
Veel soeps is het niet. Natuurlijk kent mijn familie mij. Dat is minder gering dan het lijkt, want het gezin van mijn ouders omvatte elf kinderen. Die zijn allemaal getrouwd en hebben bijna allemaal kinderen, ja, er zijn zelfs al, van mijn ouders af gerekend, klein-kinderen, achter-kleinkinderen en achter-achter-kleinkinderen. Bekendheid bij je familie telt echter niet, zegt men, hoewel men daarbij denkt aan de kunstenaar die alleen maar verkoopt aan zijn familieleden. Ik verkoop echter niks, dus... Laat ook maar.
Aangezien ik in een dorp ben geboren en opgegroeid, zijn er ook daar een paar mensen die zich mij herinneren. Toen ik er nog woonde kende iedereen mij, aangezien iedereen iedereen kende en misschien ook wel omdat mijn vader er een openbare functie bekleedde. Ik heb het dorp echter al een halve eeuw geleden verlaten en het grootste deel van de huidige bevolking heeft mij nooit leren kennen. De laatste tijd kom ik er nog wel eens en aan een aantal leeftijdgenoten kan ik mij dan kenbaar maken. Onlangs zat ik bij voorbeeld op een rustige zondagmiddag in mijn stamcafé in Maastricht, "De Tribunal", aan de bar, toen er een groep luidruchtige mannen van uiteenlopende leeftijd binnenviel. Ik hoorde aan hun dialect dat zij uit mijn geboortedorp kwamen en sprak enkelen aan. Het duurde even voordat men mij kon plaatsen in de rij van mijn (6) broers en (4) zussen als die-en-die, van die-en-die, die daar-en-daar woonde. Wat zij daar kwamen doen? Zij richtten een club op, "Chaos" genaamd, en de notaris zou aanstonds komen om de acte te verleiden. Op zondag, in het café? Ik dacht dat het een typische grap van mijn dorp was, maar de notaris verscheen vlak erna inderdaad en installeerde zich met zijn actentas aan een tafel. Dat het echt gebeurde was een nog grotere grap, echt een zoals ik ze uit mijn jeugd kende. Maar bekendheid in een dorp telt natuurlijk ook weer niet.
Dan heb ik een groot aantal werkkringen gehad waar ik meestal opviel. De laatste twee waren universitaire en ik heb aan naar schatting tienduizend studenten onderwijs gegeven. Dat was in de tijd dat er zich duizend eerstejaars studenten aan de faculteit aanmeldden en ik gaf onderwijs in het eerste jaar. Het was dus niet omdat ik zo’n grote faam genoot. Hoewel... misschien toch wel, zoals in het volgende blijkt (of lijkt.)Drie keer heb ik een tijdschrift uitgegeven, "Okido/Parade" in Utrecht, "Mosaiek" in Maastricht en "Letterkundig-Staatrechtelijke Berichten" in Utrecht, en ik heb wat - te weinig - gepubliceerd in vaktijdschriften. De laatste tijd probeer ik te bloggen en onderhoud ik een website, "De Losbladige Laurier" genaamd. Verder heb ik de nodige stommiteiten uitgehaald en ben nogal eens het voorwerp van de lachlust geweest, zoals eveneens zal blijken.
Ik vergeet bijna nog te vertellen dat ik getrouwd ben geweest, zodat ik ook een schoonfamilie heb. Uit mijn huwelijk zijn drie kinderen voortgekomen en inmiddels al drie kleinkinderen. En natuurlijk heb ik een paar goede vrienden en een goede relatie met enkele middenstanders in mijn buurt, daarbij mijn multinationale bank inbegrepen.
Mijn vrouw, Enny,is overleden, maar ik bezocht nog een tijd lang mijn oude schoonfamilie, en het lot - dat moet het wel zijn geweest, want in mijn aantrekkingskracht op vrouwen geloof ik niet - heeft mij een nieuwe vriendin toebedacht, zodat ik zelfs een tweede schoonfamilie heb. Al die families waren trouwens behoorlijk groot, zo lang iedereen nog leefde. Nu de tijd voor mémoires is aangebroken, is het natuurlijk dat er al velen zijn overleden.
"Ja," zegt de lezer van mémoires die nog aan de mijne moet beginnen, "maar daar gaat het mij niet om. Vertel mij het verhaal van de bekendheid waaraan men denkt bij een schrijver van mémoires. Ik heb hier in mijn boekenkast bij voorbeeld die van Raymond Aron staan, ik noem maar iemand, of die van Duff Cooper of van Schermerhorn. De ene was een bekend essayist, de tweede een bekende diplomaat, de derde een bekende staatsman. Zij waren bekend in de openbaarheid, zoals Rousseau of Voltaire of Madame de Sévigné of Julius Caesar of de Mogulkeizer Baboer. Dat zijn mensen die de moeite waard zijn, men leert er iets van over de geschiedenis die zij mee hebben gemaakt. Ben je ook zo iemand? Welke geschiedenis heb je meegemaakt? Ik heb niks aan zo'n bekendheid bij familie en vrienden. Tienduizend studenten, drie tijdschriften, publicaties, talloze werkkringen, dat zegt mij iets, maar ook niet veel. Als wát was je daar bekend, als docent, als uitgever, als schrijver, als manager? De rest kan mij niet schelen of alleen maar in verband met die bekendheid. Als je deze vraag dus even beantwoordt, ben ik bereid naar alle gezeur over je familiekring te luisteren, mits je goed vertelt ook nog. Want, weet je, ik heb nog nooit van je gehoord."
Ik denk na over deze vraag. Het is niet zo gemakkelijk je eigen bekendheid vast te stellen. Wat is er van mij overgebleven in de herinnering van de tienduizend studenten? Wat in die van de lezers van mijn geschriften? Wie herinnert zich mijn tijdschriften? Welke blijvende resultaten heb ik nagelaten in de werkkingen die ik heb gehad? Ik heb het niet gebracht tot de bekendheid van de "bekende Nederlander". Ik ben niet voor de televisie geweest noch het onderwerp van krantenjournalistiek al ben ik een paar keer geïnterviewd, nog wel door Geert Mak. Ik heb het ook niet gebracht tot bekendheid in bepaalde kringen waardoor ik regelmatig gevraagd zou zijn voor belangrijke opdrachten en functies. Ik heb mij zelfs op veel plaatsen meer door de strot gewrongen dan dat ik zou zijn binnengehaald. Op veel plaatsen, want op andere ben ik wel degelijk gevraagd. Nu niet meer, wat dit betreft is mijn tijd voorbij en die van het schrijven van herinneringen aangebroken. Hoewel..., een paar maanden geleden kreeg ik nog een persoonlijke uitnodiging voor een congres dat ging over een onderwerp waarmee ik mij zelf in het verleden op verdienstelijke wijze heb beziggehouden.
Twijfels dus. Ik heb een zekere bekendheid, in bepaalde kringen, met bepaalde dingen. Genoeg voor mémoires? Het staat als een paal boven water dat de hoeveelheid vergetelheid rondom mij met de dag groter wordt en die van het kwantum bekendheid naar evenredigheid afneemt. Voor wie zou ik mémoires willen schrijven? Voor de mensen die mij toch al kennen? Maar wie zijn dat? Kennen en kennen is twee, drie, tien.
Er zijn mensen die mijn naam kennen. Zo de Burgerlijke Stand. Men weet daar zelfs waar en wanneer ik ben geboren: in Stein, Limburg, in 1935 op 16 juli; wie mijn ouders waren: Toon en Til; men weet er dat ik getrouwd ben: op 21 augustus 1959 met Enny Larik; dat wij drie kinderen van het mannelijke geslacht hebben gekregen: Ramon, Marc, Fabian; dat mijn vrouw is overleden (er staat niet eens waaraan: kanker): op 12 juli 1990, gecremeerd op mijn verjaardag in dat jaar en dat ik toen woonde in Amsterdam: Singel 121, 1012 VH.
Dat laatste weet de Burgerlijke Stand van Amsterdam. Het register waarin het staat is openbaar en ik heb dus openbare bekendheid, niet slechts familiale. Voor de openbaarheid leef ik. Ik ben nog niet afgeschreven. In het opgenoemde Stein weet men, via dit register van de Burgerlijke Stand, ook iets van mij, maar niet waar ik nu woon. Wie mij van daaruit zou willen opsporen, zou tot de bevinding komen dat ik op 22 augustus 1959 verhuisd ben naar Maastricht, in het register van die stad vandaar in 1964 naar Utrecht, in 1969 naar Soest, in 1972 weer naar Utrecht, in 1979 naar Amsterdam, in 1998 naar Maasmechelen, in 2000 naar Maastricht. En dan zou hij niet eens ontdekken dat ik in 1956 en 1957 een jaar illegaal, althans niet ingeschreven, in Utrecht heb doorgebracht.
Ik begrijp dat de lezer van mémoires ook hierdoor geirriteerd raakt en niet wil weten van het register van de Burgerlijke Stand, maar van dat waarin de "bekende Nederlanders" worden ingeschreven. Die liggen in Hilversum bij de omroepen en, zoals gezegd, daarin kom ik - zeer hoogstwaarschijnlijk - niet voor, behalve als slecht betalend lid van de VPRO. Goed, goed, ook dat is een melige opmerking. Ik maak haar in feite met opzet. Want wie is die lezer van mémoires eigenlijk dat hij mij zijn eisen mag opleggen? Vertegenwoordigt hij een bepaalde groep lezers en zo ja, doet hij dat wel goed? En wat heb ik eigenlijk met Duff Cooper te maken? Op een goede meter afstand staat "Handel en wandel" van Paul Rijkens. Ondertitel: "Nagelaten gedenkschriften". Ik moet opstaan om het boek te pakken en mijn geheugen op te frissen. Wie was dat ook weer? Uit mijn hoofd gezegd, want het is te warm om mij te verheffen: een margarinekoning die iets te maken had met de Nieuw-Guineapolitiek in de vijftiger jaren. De groep Konijnenburg of Van Konijnenburg. Ja, "van", want ik herinner mij een collega - bij de gemeente Utrecht? bij de provincie Utrecht? - die gewoon Konijnenburg heette en dus niet tot de familie behoorde. Maar goed, een mooi uitgegeven boek waarvan ik mij herinner dat het in vrij grote letters gedrukt was en dus teleurstellend weinig informatie verschafte, dat het geschreven leek te zijn door een ghost-writer en naar allerlei saillante détails, zoals het heet, meer nieuwsgierig maakte dan er inzicht in gaf. Het behoort tot die boeken waarvan ik mij telkens afvraag of ik er ooit nog eens in zal kijken en of ik er nog langer plaats voor moet inruimen op de meer dan honderd meter lange boekenplanken die maar met de allergrootste vindingrijkheid in mijn huis kunnen. Als "document humain" voor mijn gevoel van nul waarde, maar wellicht de trots van de familie Van Konijnenburg. (Een plank lager staan vier delen "Gedenkschriften" van P.J. Troelstra. "Storm", "Groei", "Wording", "Oranje" lees ik van hieruit. "Oranje"? Heeft hij dat zelf geschreven? Ik moet nu toch maar even opstaan. Nee, er staat "Branding".) Ik bedoel: over welke mémoires gaat het hier? De mijne zijn zeker geen "gedenkschriften" en ik weet niet eens of ik ze wil nalaten.
En wie met Rousseau of Augustinus aankomt moet ik ook teleurstellen - of verblijden -, want ik ben niet van plan in het openbaar mijn biecht af te leggen. Er zijn alleen een paar informatieve vragen die ik te stellen en te beantwoorden heb en dingen die mij hinderen. Daarbij zijn er zeker die ik nog wel even wil rechtzetten, maar dat zijn niet de belangrijkste. Zo iets lukt toch nooit. En dan: voor wie?
Is die lezer van mémoires iemand die ik interessant genoeg vind om als beroepsinstantie op te treden? Augustinus had God zelf gekozen. Die was de moeite waard, maar ik heb Hem al in 1960 opgegeven, toen ik tot de conclusie kwam dat Hij ook geen interessant verhaal van mijn weeklachten kon bakken. Tegen wie Rousseau het had, weet ik eigenlijk niet precies. Hij waarschijnlijk ook niet. De publiciteit? Had die tijdens de zestiger jaren van de 18e eeuw, toen hij met zijn "Confessions" kwam, niet iets anders aan haar hoofd? Ik twijfel er geen seconde aan dat de huidige Nederlandse publiciteit liever nieuws hoort over de vorderingen van het kabinet bij de oplossing van "de Crisis" dan over mijn leven. Maar ja, wat is "de huidige Nederlandse publiciteit"? Terwijl het kabinet zich het hoofd breekt over de toekomst van de Nederlandse samenleving, naar wij hopen, en een aantal mensen reikhalzend uitzien naar de uitkomsten, zijn er weer anderen die willen weten wie de proloog in de Tour de France wint. En misschien zitten de organisatoren van het congres waarvoor ik, zoals gezegd, een persoonlijke uitnodiging heb ontvangen, bij elkaar om de teksten die daar voor het voetlicht zijn gebracht te verzamelen en zich af te vragen waarom precies ik nu niet heb deelgenomen.
Een van die organisatoren, Kees S., ken ik al uit het begin van de 70er jaren. Hij was toen een van mijn studenten. Aangezien ik geen hoogleraar was, mag ik dit zo eigenlijk niet uitdrukken - alleen hoogleraren "hebben" studenten - maar het was toen zo dat er een groep studenten een bijzondere belangstelling had voor mijn zienswijzen. Als ik zou zeggen dat ik "een groep studenten om mij heen had verzameld", zou ik liegen, want zij verzamelden zichzelf. Het was een van de mooiste momenten uit mijn leven en als ik enige bekendheid mag opeisen is die daarop gebaseerd. Ik was voor die jongelui een van de mensen van "de beweging van de 60er jaren". Ik schrijf dat niet om mijn interessantheid te stellen, juist niet, want ik weet heel goed dat men vandaag de dag de mensen van de zestiger jaren oude zeuren vindt. Ik zeg het omdat het een misverstand was. Ik was geen zestiger, maar op zijn hoogst - dus als ik al iets was - een vijftiger. En daar heb je dan een van die dingen die mij hinderen. Veel mensen hebben mij van een etiket voorzien en denken mij te kennen, maar weten niets van mijn geschiedenis.
Tegen wie zeg ik dit? De lezer van mémoires laat mij koud. God ook. De publiciteit nog veel meer. Als ik die oud-buurman van mij, Jaap J., op de televisie zie presenteren, raak ik in paniek dat hij mij nog eens een keer zou willen interviewen. Ook zo'n Ischa M. of Theo van G., de beste interviewers van Nederland, zou ik hebben geschuwd als een indigestie. Inmiddels trouwens ook Geert Mak. Het hele systeem dat door die mensen wordt uitgestraald, schuw ik. Ik heb allerminst zin om in zijn registers onder zijn codes te worden opgeslagen. Nee, ik heb een vrij duidelijke groep op het oog, een subgroep die ergens als een bos zeewier in de Stille Oceaan in de samenleving drijft en die herinneringen aan mij heeft, vragen over mij, vooroordelen, misverstanden, laatdunkende zekerheden. Ik wend mij dus niet tot koning Willem om een aanklacht over de toestanden in de gordel van smaragd in te dienen, ik dien helemaal geen aanklacht in, bij niemand en tegen niemand. Ik vertel een verhaal, het mijne. Niet bepaald een legende, ook niet dat van een anti-held. Ik vrees dat ik mijzelf moet aanduiden als een bijzonder - misschien heel bijzonder - gewoon mens.

II.

Het is buitengewoon moeilijk om met die groep aan de praat te komen. Ik heb het niet over "de Tienduizend". Een enkele keer ontmoet ik nog wel eens iemand die van mij onderwijs moet hebben gehad, maar die zich mijn naam niet eens meer herinnert. Daar heb ik even aan moeten wennen.
Toen ik in Amsterdam het appartement betrok waarin ik eind 1987 ging wonen, bleek een collega van de faculteit, de rechtsfilosoof Hendrik K., daar ook te wonen en hij vertelde mij dat ik bekend stond als de enige docent die na afloop van zijn colleges applaus kreeg. Of ik de enige was, wist ik toen evenmin als nu, maar natuurlijk wel dat ik regelmatig applaus kreeg. Ik werkte daar zelfs naar toe. Ik heb het college geven altijd opgevat als het geven van een performance. Niet dat ik niets te vertellen had en alleen maar aandacht had voor de vorm. Ik had al heel lang heel veel te vertellen. Mijn hele jeugd heeft niemand naar mij geluisterd en leefde ik met de zekerheid dat men zou opkijken als men mij maar eens de kans zou geven. ("O, tout dire!") Toen ik op mijn 35e universiteitsdocent werd kreeg ik de kans, weliswaar mondjesmaat, dus beperkt tot het specialisme waarin ik benoemd was, maar toch. En een van de dingen die ik uitstekend kan is het omtoveren van een mug in een olifant. Met behulp van de pneumatische methode heb ik mijn kleine toko weten om te bouwen tot een wereldrijk. Ik kom er nog wel op waar het over ging, het gaat mij hier alleen maar om de vorm. Langzamerhand wist ik mijn performance zodanig te ontwikkelen dat ik haar onder controle kreeg en kon bijslijpen. Ik heb zelfs inderdaad geëxperimenteerd met het helemaal niets zeggen, dat ik afkeek van Toon Hermans. Na wat jaren van oefening kon ik een serie colleges van dertien weken zo opbouwen dat ik alles wat ik wilde vertellen, voldoende geproportioneerd, in de vastgestelde tijd kon brengen en aan het einde 15 seconden overhouden voor een dankwoord en voor het applaus. Ik had niemand met een bord "applaus" achter mij nodig. Ik wist het zelf aan de zaal te onttrekken.
Dat gaat zo, als je het kan.
Zo kon ik ook een zaaltje met honderd studenten zich gelijktijdig over hun aantekencahier laten buigen om iets te noteren. In het begin heb je dat niet door en zeg je: "Schrijft u maar op..." en dan kwam het antwoord op een vraag die je op het examen zou stellen en die degenen die te lui of te onoplettend waren om je advies ter harte te nemen, zouden missen. Maar later, als je techniek verbetert, doe je dit met je intonatie, met je houding, kortom, met je belichaamde verwachting. Ik kan hier uiteraard meer over vertellen, maar zal mij ook nu beperken. Wat ik wilde zeggen was dat ik inderdaad regelmatig applaus losmaakte en dat een van de eerste keren dat mij dat overkwam mijn zoon Mark in de zaal zat. Ik was dus ook aan de huiselijke dis een bekende docent. De meeste bekende docenten moeten het thuis van hun eigen opschepperij hebben, maar ik had een getuige.
Ik heb er zelfs meer dan een en niet alleen voor de huiselijke kring. Ook de lezer van mémoires zal misschien enigszins geïnteresseerd zijn geraakt: ik kan Hendrik K. oproepen als getuige en de wanden van het Rembrandtpleintheater mitsgaders van de Lutherse Kerk aan het Singel die nog onder de indruk zijn van het applaus dat tegen hen opklaterde. Oké, Hendrik getuigt alleen maar van horen zeggen, maar dat is nog veel mooier: ik had een roep. Weliswaar alleen maar onder "de Tienduizend", een naar specialisme hongerende groep van de universiteitsgemeenschap, maar dat is toch al heel wat.
Ik had een zekere populariteit. Meestal maar tot op het moment van het examen, want dan bleek dat men weliswaar in de ban van mijn performance was geweest, maar niets had opgestoken van mijn geliefde stokpaarden.
Soms bedierf ik het zelf. Zoals die keer dat ik een zeer fraai stokpaard in petto had voor het laatste kwartier van een serie van acht colleges. (Hm, een paard dat over iets gaat... Meestal gaan de ezels over dingen.) Het onderwerp was de ontwikkeling van de Nederlandse soevereiniteit die ik dateer(de) op 1 April 1588. Ik had de serie zo ingedeeld dat ik de verplichte informatie zou afwerken - ook dat deed ik trouwens heel bezield, want ik geloofde in de studieprogramma's die door de vakgroep waartoe ik behoorde waren opgesteld, - en dan, als peroratie, op dat paard zou springen.
Alles ging goed tot de avond voorafgaand aan dat topcollege. Alle voorbereidingen waren getroffen. Ik had papiertjes met trefwoorden - ik las nooit mijn teksten voor - die onder de papiertjes met de verplichte trefwoorden lagen, daarvan duidelijk afgescheiden doordat ik ze met een aparte paperclip had bijeengehouden. Ik was in een uitstekende conditie. Ook daar lette ik altijd op. Een tijd lang heb ik zelfs macrobiotisch gegeten omdat ik daar veel helderder van werd. Ik sliep altijd goed en gaf mij 's avonds vaak over aan hardlopen langs de Amstel. Op mijn beste ogenblikken haalde ik zelfs een half uur. Ik had geen enkele wedstrijd kunnen winnen, maar ik werd er fit van en daar ging het om.
Die bewuste avond was er een kunstmanifestatie in de Nieuwe Kerk. Ik weet niet meer of het de opening van het evenement was dat zelf enkele dagen zou duren of dat de hele manifestatie tot een avond beperkt was. In ieder geval hadden Enny en ik de bedoeling om tegen tienen thuis te zijn en op tijd naar bed te gaan. Met het oog op dat college van daags erna natuurlijk. Wij bezochten enige stands en ook die van onze vrienden André en Mieke Jas uit Utrecht. Ik kende die al uit 1975. Zij waren buren van ons geweest toen wij zelf nog in Utrecht woonden. Mieke is nu mijn vriendin, wat er toen in zoverre nog niet inzat dat... Enfin, ik dwaal af, geloof ik. Dit komt nog wel. Zij waren van plan om ook nog even langs het Vlaams Cultureel Centrum te lopen waar de opening plaatsvond van een tentoonstelling van enkele Vlaamse schilders en aangezien het nog vroeg was en zij ook daags erna vroeg op moesten, gingen wij mee. Het was in het Vlaams Cultureel Centrum veel gezelliger dan in de Nieuwe Kerk. Het was natuurlijk allemaal wat intiemer, de hoofden waren wat meer verhit. Er werd gratis Duvel geschonken en er waren hapjes Vlaamse paté, de tijd kreeg een andere betekenis.
Het zal tegen drie uur zijn geweest dat wij op het Muntplein afscheid van elkaar namen en Enny en ik nog een half uur over de Utrechtsestraat en de Kerkstraat scharrelden om thuis te komen aan de andere kant van de Amstel. (Ik vergat te vertellen dat de Burgerlijke Stand van Amsterdam ook op de hoogte was van het feit dat wij onze woonst hadden op het adres Nieuwe Prinsengracht, op nummer 27, geloof ik, in ieder geval schuin achter Carré, wat in het openbaar register weer niet vermeld stond.) Op het Rembrandtsplein werd ik nog aangesproken door een ontzettend vriendelijke Surinamer die mij een kwartje vroeg om te bellen en wie ik mijn hele beurs ter beschikking stelde om er zelf een uit te halen, louter uit vertrouwen, en die dat vertrouwen niet, ik herhaal: niet, beschaamde, wat ik mij drie dagen later met een schok realiseerde toen Enny er ook pas weer op kwam.
Om een lang verhaal kort te maken, - hoewel ik wel even zou willen uitweiden over zo'n vertrouwenskwestie; ik had zo iets namelijk ook al eens meegemaakt in Spanje, in 1958, toen ik al liftende in Malaga was aangekomen en daar een buitengewoon onguur uitziend mannetje leerde kennen die mij de weg in de stad zou wijzen... nou ja, ook dit een andere keer, - ik was daags erna, tijdens het topcollege, nauwelijks minder dronken dan toen ik mijn portemonnee uitleende. Ik had de grootste moeite en al mijn routine nodig om door de eerste drie kwartier heen te komen en vervolgens de onvoorzichtigheid om in de pauze even bij Hoppe binnen te lopen om een kop koffie te drinken. Ik had nog een vriend uitgenodigd om mijn voorstelling bij te wonen en toen wij naar buiten kwamen en de Lutherse Kerk weer betraden had ik hetzelfde gevoel in mijn buik dat de wolf van Roodkapje had nadat dat meisje en haar grootmoeder door de jager waren vervangen door een lading stenen. Ervaring bracht mij door het eerste half uur en toen brak het moment suprême aan. Ik legde de afgewerkte papiertjes terzijde en maakte de paperclip van de nieuwe voorraad los. De briefjes begonnen op de lessenaar rond te zwemmen als foto-papier in een ontwikkeltank terwijl het beeld erop zich naar zijn verschijning worstelt. Ik schoof er wat mee heen en weer, maar kon geen enkel teken ontcijferen. Ik dacht, ik doe het uit mijn hoofd, en slaagde erin dat op te heffen hoewel het loodzwaar was. Ook de gestalten in de zaal, in het middenschip, in de zijbeuken, op de balkons, waren klonen geworden, standaardfiguren zonder noemenswaardige identiteit. Driehonderd zaten, liepen, schoven er misschien. Wat mij opviel was hun bevreemding, hun plotselinge attentie, terwijl ik altijd dacht dat ik de aandacht enorm goed kon vasthouden. Achter mij passeerde nog iemand met een koffiebekertje, die ik hoorde stilstaan. Ik kon het niet. Alleen eerlijkheid kon mij nog redden. Daar was ik ook erg goed in als mij dat met het oog op de performance uitkwam, maar ik had zo weinig te melden en het was nog zo lang. Met eerlijkheid zou ik de tijd niet gedood krijgen. Ik realiseerde mij dat ik de tijd helemaal niet meer gedood zou krijgen, dat integendeel de tijd mij had gedood. Ik zei dus: "Dames en heren. Ik heb de stof die ik u behoor uit te leggen" - zo drukte ik mij uit om op zo'n zorgvuldige, van gewichtigheid kuchende hoogleraar te lijken die allang niet meer bestond - "nu aan u voorgelegd. Het verplichte deel van mijn college is daarmee voltooid. Ik heb hier aantekeningen voor mij liggen, toereikend voor nog een kwartier en met een stelling die ikzelf heel bijzonder vind en die u de verplichte stof veel duidelijker zou kunnen maken en veel gemakkelijker te onthouden. Ik zit alleen met het probleem dat ik mij niet meer in staat voel dit slot van mijn college uit te brengen. De zaak is namelijk dat ik gisterenavond iets teveel Belgisch bier heb gedronken en waarschijnlijk nu nog dronken ben. Ik moet het dus hierbij laten." Ik ben er zeker van dat ik deze tekst, die uit een boek lijkt te komen, zo heb geïmproviseerd en uitgesproken. Ook nu gebeurde wat ik toch in een fractie van een seconde had verwacht: er brak een vrolijk applaus los. Ik was tevreden en begaf mij opnieuw naar Hoppe om een glas Duvel te drinken om van mijn dronkenschap af te komen, waarvan ik mij niet herinner of het lukte of dat ik er nog een paar moest nemen.
De week erop, want het verhaal is nog niet af, moest ik werkgroepen geven. Daarvoor hadden studenten zich moeten inschrijven en de groepen mochten niet groter zijn dan 25 of zo. Aan dat soort dingen werd niet streng de hand gehouden, soms verdwenen groepen gewoon en groeiden andere aan. Nu groeiden al mijn groepen plotseling aan, soms zaten er zestig tot zeventig mensen in een zaaltje dat net geschikt was voor dertig. Ik stuurde de niet-ingeschrevenen weg. De week erop was het hetzelfde. Ik vroeg waarom men niet bij mijn collega's ging zitten wier groepen leegliepen. Men keek besmuikt. Men antwoordde niet. Ik gaf zuchtend mijn geïnspireerde onderwijs. Na afloop nam een oudere studente mij in vertrouwen en vertelde dat ik zo populair was... vanwege dat Belgische bier.
Wat moet de lezer van mémoires hiermee? Alsof ik de kratten Duvel tijdens het onderwijs onder mijn stoel had staan. Maar populair was ik dus zeker.

Pensioen

In 1954 begon ik pensioenpremie te betalen. Niet dat ik toen al bedacht was op maatregelen voor de oude dag, mijn werkgever verplichtte mij er gewoon toe en hield de premie in op mijn piepkleine salaris. Het zal iets van vijftig gulden per maand netto zijn geweest. Sindsdien heb ik vrijwel ononderbroken premie betaald tot 2000, toen ik gepensioneerd werd. In het begin, twintig jaar oud, competent en ambitieus, vond ik het inhouden belachelijk. Alsof zo'n instantie kon uitmaken wat ik nodig zou hebben op en na mijn vijfenzestigste, dat kon ikzelf wel bedenken. En ik voelde mij heus wel in staat om zover vooruit te komen dat ik geen pensioen nodig zou hebben. Met de jaren veranderde dit en begon ik steeds meer doordrongen te raken van de zegening van de Nederlandse pensioenregelingen. Ik hield goed bij waar het betalen van premie op uit zou lopen en zag dat het goed was zoals God zag dat zijn schepping goed was. (Of hij dat nog steeds vindt betwijfel ik, maar daar gaat het hier niet over.)
Nu schrijf ik hier regelmatig blogs over uiteenlopende onderwerpen en thema's. Soms over filosofie, soms over geschiedenis, soms over recht, soms over literatuur, soms over Ton Lenssen. Zij staan allemaal onder het kopje "boekbespreking", welk kopje ik indertijd, 8 jaar geleden, heb gekozen omdat ik een boekenwijze ben. Alle wijsheid van mij komt uit een of meer boeken. Bij de meeste mensen komt de wijsheid uit de duim of uit de nek, bij mij uit boeken. Wat dat betreft ben ik mijn oorspronkelijke gewoonte trouw gebleven: alle wijsheid stond in de bijbel, echt wel een boek. Later ben ik meer boeken gaan lezen en - wonder boven wonder! - als je goed las vond je overal wijsheid. (Als je niet goed keek vond je natuurlijk allemaal onzin.) Ik bedoel hiermee te zeggen dat al schrijf ik geen boekbespreking zoals je op school geleerd hebt dat te doen, het gaat allemaal over boekenwijsheid, ik laat alleen de verwijzingen grotendeels weg.
Dat laatste maakt het moeilijk. Ik hoop stilletjes voor de En Es Ee (het is toch niet En Es Bee?), maar ook zogenaamde providers hebben er blijkbaar moeite mee. Een poos geleden vroeg Google mij vriendelijk of ik advertenties wilde toestaan op mijn blog, onderwerpgerelateerde advertenties. Je zou zeggen dat ze een groot aantal boeken zouden kunnen aanbevelen (als adverteren dat is), maar nee hoor, nog niet één. Het enige wat ze kunnen verzinnen als onderwerpgerelateerd is het godvergeten pensioen. Of ik tevreden ben over mijn pensioen? Wat gaat die lui dat aan? En wie interesseert het? En alsof ik niet al die jaren gestreefd heb naar een pensioen waar ik tevreden over zou zijn!
Ik geef toe dat Google ook wel eens afwisselt, bv. met "straks zorgeloos met pensioen", maar dan weer: "straks"? Ik ben allang straks. Bovendien kun je pas zorgeloos zijn - volgens deze knapen - als je een vermogen hebt van meer dan 300.000,- euri. Weliswaar ben ik een rijke oudere zoals ik hier schreef, maar dat gaat over boeken, nondedjuu.
Moet je eens opletten wat hieronder voor advertentie komt te staan.

Concreet denken 3: nog eens over koken

Culinair gesproken ben ik een verwend jongetje. Mijn moeder, de moeder van mijn eerste vrouw, mijn eerste vrouw zelf en mijn partner Mieke waren en zijn alle vier voortreffelijke koks. Ik was twee dagen geleden bij de diëtiste in het kader van een nefrologisch onderzoek en Mieke en ik spraken ruim een uur lang over onze eetgewoonten. Haar eindoordeel luidde: "jullie eten prima, ik raad alleen een beetje minder zout aan". (Dat is niet het eindoordeel in het nefrologisch onderzoek, maar daar gaat het nu niet over. Vanochtend belde mij de nefrologe dr. Nin, - "Johanna Nin," zei zij, nadat zij mij gefeliciteerd had - en informeerde hoe het gaat met de medicatie die zij heeft voorgeschreven. Ik zei dat ik geen last merkte. "Ik zie u dan in oktober weer," besloot zij.)
Dat eindoordeel van de diëtiste is een rapportcijfer voor alle vier de genoemde dames, mijn moeder Til Schepers, mijn schoonmoeder Enny Larik-Paes, Enny Lenssen-Larik en Mieke Blom.
Mijn moeder en mijn schoonmoeder hebben in de twintiger jaren allebei gewerkt in de keuken van "gegoede mensen", de een een ingenieur, de ander een jurist. In de twintiger jaren waren gegoede mensen heel andere mensen dan de huidige rijken. Zij waren zoals het heette "van stand" en die stand bracht een zekere "Bildung" mee, een algemene ontwikkeling waartoe veel cultuur behoorde: literair lezen, theaterbezoek, goede keuken, exposities, hoger onderwijs, bij voorkeur gymnasium. Deze stand maakte ongeveer 10% van de bevolking uit. Zij vormden de elite van hoogleraren, artsen, ingenieurs, rechters, advocaten, schrijvers, componisten, dominees, hogere ambtenaren, diplomaten enz., niet alleen hoger qua maatschappelijke stand, maar ook qua ontwikkeling en denkvermogen. Hun keuken was navenant. Ik hoef maar mijn "Livre de cuisine de Mme. Saint-Ange" van 1927 op te slaan om mij voor te stellen wat men toen in die kringen at. Veertien honderd pagina’s recepten die men tegenwoordig alleen maar in sterrenrestaurants tegen komt en dan nog met massaal geproduceerde ingrediënten. In die tijd kocht men individuele spullen, die en die kip of patrijs, die en die wijn (van dat en dat jaar!). Men kende van alles de herkomst, er was niet mee gerommeld, er was geen gemiddelde smaak en kwaliteit - "voor een zo breed mogelijk publiek" - , integendeel, alles moest exquis zijn, uitgezocht, eenmalig.
In dat milieu werkten mijn aanstaande moeder en schoonmoeder en daar leerden zij koken. Zelf konden zij in hun eigen gezinnen dat niveau niet handhaven, ook al vanwege de Tweede Wereldoorlog, maar smaak en gevoel voor kwaliteit verleert men niet. Zoals ik heb kunnen constateren bij Enny Larik, die een al even voortreffelijke kokkin was. Toen zij overleden was - vandaag exact 24 jaar geleden werd zij gecremeerd, - heb ik een aantal jaren dagelijks met mijn moeder gebeld over "het eten". Zij was begin tachtig, maar woonde zelfstandig en kookte consequent elke dag. Wij wisselden recepten en ideeën uit, gaven elkaar tips, zij in Stein, ik in Amsterdam. Drie jaar duurde dit, tot Mieke Blom bij mij introk. Ook zij is een verwennende kokkin.
Wij woonden aanvankelijk in Amsterdam, aan ‘t Singel, vlakbij de Dam. Wij hadden in de buurt een geweldige slager, een uitstekende groentenwinkel van krakers, maar met veel interesse en inzicht in goede groenten, twee prachtige vishandels, een poelier, een vrouw die wij Bep noemden, die elke dag twee keer verse pasta had, twee drie mooie wijnverkopers. Elke dag deden wij boodschappen. Wij weigerden een diepvrieskist en deden het met een kleine koelkast, expres om ervoor te zorgen dat wij elke dag boodschappen moesten doen. Wij hadden een rondje waarbij wij alle genoemde zaken aandeden. Alleen al het nadenken over de maaltijd en de benodigdheden was een ontzettend leuke bezigheid, maar op het rondje hadden wij met de meeste middenstanders ook nog min of meer uitvoerige en zeer informatieve praatjes. Toen Albert Heijn zich aan de Nieuwe Zijds achter het paleis vestigde was dat afgelopen. Een aantal van onze middenstanders ging failliet, anderen hielden het voor gezien. Dat - en de toename van het toerisme - bedierf ons het plezier van het wonen in Amsterdam en wij verhuisden naar het Zuiden, eerst naar Maasmechelen in België, twee jaar later naar Maastricht.
We hebben hier langzamerhand net zo’n rondje opgebouwd. De afstanden zijn wat groter, maar dat heeft het voordeel dat wij elke dag een klein uur moeten lopen om onze boodschappen te doen. Wij bereiden ze op dezelfde zorgvuldige en feestelijke manier voor, wij hebben dezelfde uitvoerige en informatieve praatjes als in Amsterdam voor de komst van die Albert Heijn met zijn massaproducten en dito bediening, wisselen zelfs recepten uit en worden als kennissen behandeld. Wij vermijden AlbertHeijn, geprefabriceerde maaltijden en ingrediënten, stellen onze eigen sauzen en kruiden samen, zoeken naar de beste voedingsmiddelen, soms "bij de boer", maar principieel bij de plaatselijke middenstand. Menu voorbereiden, boodschappen doen, koken en eten zijn dagelijkse bezigheden elk waarvan veel plezier geeft, hetgeen nog verhoogd wordt als wij gasten hebben.
Ja, ik ben een culinair verwend jongetje.

Concreet denken 2

De meeste mensen leven abstract, niet concreet. Zij worden gedreven door tijdgebrek, geldgebrek, haast, clichés, reclame, slogans, kuddegeest en dergelijke. De meeste mensen, herhaal ik. Concreet leven is zeldzaam, zo niet zonderling, zo moeilijk als het kruipen door het oog van een naald. Wie er zich aan overgeeft, komt buiten te staan, wordt buitenstaander, sinds de heiligheid is afgeschaft, de ergste zonde. De heilige mocht immers buiten staan, niet alleen als kluizenaar. Zijn uitzonderingspositie was legitiem. Hij die de reclame versmaadt, de kudde, de clichés, de slogans mijdt, zijn tijd en geld weloverwogen besteedt, kortom, zijn eigen leven leidt, verdient met de maaimachine onthoofd te worden. Vertel mij wat.
Concreet denken is wat je doet als je een redelijk ingewikkelde constructie moet maken, bij voorbeeld een recept met een tiental ingrediënten of als je een roman moet schrijven. Je moet dan met je aandacht zowel bij de ingrediënten als bij de eindvorm zijn, beter gezegd, je moet met je aandacht het proces van verandering begeleiden waarbij je handen de ingrediënten combineren tot de eindvorm. Een ei wordt niet vanzelf een spiegelei. Het denken dat nodig is voor dat veranderingsproces is concreet denken, het denken van een praxis en als je iets verandert moet je dat denken voltrekken.
Het is niet beperkt tot het handelen om iets te veranderen. De goede kok heeft belangstelling voor zijn ingrediënten. Hij houdt bij wat er op de markt verschijnt, vergelijkt nieuw met oud, proeft, ruikt, voelt, luistert. Hij denkt daarbij aan de substantie, de bruikbaarheid, de kwaliteit, de verwerkbaarheid, de combineerbaarheid en wat dies meer zij. Hij doet dit met het eindproduct, dat wat hij tenslotte serveert, "in zijn achterhoofd" als leidend beginsel. De goede kok weet al een boel van ingrediënten, heeft er een rijke ervaring mee hetgeen hij te berde brengt in zijn omgang met ingrediënten, maar deze wetenschap is niet het enige, zij is algemeen, terwijl hij op de markt in de stad geconfronteerd wordt met concrete stoffen waarop hij zijn deskundigheid moet toepassen. Toepassen is toe-passen. De goede kok heeft niets aan zijn deskundigheid wat betreft fornuizen als hij ingrediënten door zijn vingers laat gaan, ze onder zijn neus brengt of er een beetje van proeft. Natuurlijk moet hij als kok met een fornuis kunnen omgaan, maar zijn kennis daarvan is op de markt in de stad niet toepasbaar. Toepassen is dus aanpassen aan de stoffen die hij test. (Als hij een nieuw fornuis moet kopen ligt het omgekeerd.)
Mijn punt is dat er een denken nodig is waarin geconcentreerde aandacht de hoofdrol speelt. Dat is concreet denken in onderscheid van het abstracte denken dat zich niet richt op een individueel of concreet ding, maar beperkt blijft tot algemeenheden, terwijl het concrete denken juist omgekeerd gericht is op de individuele en concrete dingen, hetzij om ze te veranderen hetzij om ze te leren kennen.
Concreet zijn de eindige, tijdelijk en ruimtelijk afgelijnde dingen, in beginsel dat wat met de zintuigen tastbaar is. Ook gevoelens, emoties, stemmingen zijn concreet. Concreet zijn, letterlijk genomen, dingen die samengesteld, samengegroeid zijn. De tafel waaraan ik werk is samengesteld uit hout, schroeven en lijm en is een concrete, namelijk deze tafel. Zij is niet de een of de andere tafel, maar deze, concrete. Bij analyse blijkt zij te bestaan uit de genoemde grondstoffen, die ook geconcretiseerd zijn in deze tafel. En de meubelmaker die deze tafel heeft gemaakt heeft met grote aandacht de genoemde stoffen samengevoegd tot het eindproduct waaraan ik zit te werken.
Dit concrete, aandachtige, deskundige denken komt heel veel voor, veel meer dan menigeen denkt. Een voorbeeld waar men niet zo gauw aan denkt is de voorbereiding van de maaltijd door de huisvrouw of huisman. Zij is minimaal als zij/hij een diepvriesmaaltijd uit een schap van de supermarkt opwarmt. Overwegingen om zulks te doen zijn handigheid, gebrek aan kookkunst of aan kooklust, tijdsdruk, prijs. En smaak? Bij die en die supermarkt: prima of gaat wel, bij een andere matig of niet te eten. De supermarkten zijn niet de enige die vergeleken kunnen worden, ook met het sterrenrestaurant kan vergeleken worden. Is het eten daar beter dan dat van de supermarkt. En als je zelf kookt? Er zijn dus drie alternatieven: supermarkt, chef-kok, jijzelf. Daarover het volgende. De supermarkt denkt commercieel, probeert met zo weinig mogelijk kosten een zo verkoopbaar mogelijk artikel te leveren, een dat een zo groot mogelijk aantal mensen zal bevallen, dus de grootst mogelijk gemiddelde smaak heeft. Zij denkt dus abstract. De chef-kok denkt al een heel stuk concreter. Hij moet ook op klandizie werken, maar een meer individuele, terwijl hij als chef-kok kookt in een bepaalde stijl, met zijn eigen recepten, zijn eigen creativiteit. Zijn werkwijze is behoorlijk concreet. Jijzelf kunt de hoogste graad van concreetheid bereiken door de werkwijze van de chef te gebruiken voor je eigen recepten, dus net zo’n creativiteit aan de dag te leggen, net zo’n stijl te ontwikkelen. Net zo’n aandacht te hebben voor je ingrediënten, de samenstelling en bereiding van je maal, dat daardoor concreet wordt, individueel, uniek.
Dat concrete bezigzijn is niet verloren tijd die je wint door de supermarkt. Zij die daarvoor geen tijd hebben pretenderen hun tijd beter te kunnen gebruiken. Hebben zij dat wel eens - in concreto - afgewogen tegen zo’n bij uitstek concrete bezigheid als koken? Koken als werk van de huisvrouw/-man is een van de meest concrete en meest plezierige dingen die een mens kan doen, zelfs als het alleen maar koken voor jezelf is. Ja, in dat geval ben je in de gelegenheid alles wat je lekker vindt te realiseren en jezelf te verwennen. Kook je tevens voor anderen dan verdubbelt het genot. Is het koken zelf al een spel en dus plezierig, het brengen van je product in een kring van eters voegt een nieuw plezier toe.
Uiteraard gaat het mij hier niet om het koken (alleen), maar om concreetheid en concreet denken. Koken is een mooi voorbeeld. Concreet denken is aandacht, vermijden van oppervlakkigheid. De kunstenaar doet het, de huisarts doet het, de rechter doet, en zo voorts en zo voorts. Jij kunt het doen bij het produceren van een enkel ding, maar, wat nog veel interessanter is, bij het leven. Je kunt je leven tot een product, tot een concreet leven maken waarin alles met aandacht beschouwd, alles gecreëerd wordt, zodat het een roman, een kunstwerk wordt, een voortbrengsel van toegepaste mensenkennis.

Mijn begin van filosoferen

Ik kan het begin van mijn filosoferen niet mooier omschrijven dan door het volgende citaat:

”Sinds mijn jeugd geworpen in de werveling van de wereld, heb ik heel jong door ervaring begrepen dat ik niet geschapen was om erin te leven en dat ik nimmer zou komen tot de staat waarnaar mijn hart verlangde. Terwijl ik dus ophield te zoeken naar het geluk waarvan ik voelde dat ik het niet tussen de mensen kon vinden, sprong mijn vurige verbeelding al boven de ruimte van mijn nauwelijks begonnen leven uit, als over een gebied dat mij vreemd was, om rust te vinden op een kalme plek waar ik mij kon vestigen.
Dat gevoel, sinds mijn jeugd gevoed door de opvoeding en gedurende mijn hele leven versterkt door die lange reeks van treurigheden en ongelukken die het hebben gevuld, heeft mij in de hele geschiedenis doen zoeken om de natuur en de bestemming van mijn wezen te kennen, met meer belangstelling en zorg dan ik bij wie dan ook heb gevonden. Ik heb veel mensen gekend die veel geleerder filosofeerden dan ik, maar hun filosofie was hun zogezegd vreemd. Terwijl zij geleerder wilden zijn dan anderen, bestudeerden zij het heelal om te weten hoe het geordend was zoals zij de een of andere machine zouden bestuderen die hen was opgevallen, louter uit nieuwsgierigheid. Zij bestudeerden de menselijke natuur om er geleerd over te kunnen praten, maar niet om zichzelf te leren kennen; zij werkten om de anderen te onderwijzen, maar niet om zichzelf innerlijk te verlichten. Veel van hen wilden niets anders dan een boek maken, deed er niet toe welk, als het maar ontvangen werd. Als het dan klaar en gepubliceerd was, interesseerde hen de inhoud alleen nog maar om hem te laten accepteren door de anderen en om het te verdedigen voor het geval het aangevallen werd; maar overigens zonder er profijt van te trekken voor eigen gebruik, zonder zich zelfs te laten hinderen door de vraag of de inhoud fout of waar was, als hij maar niet verworpen werd. Wat mij betreft, als ik wilde leren was het om mijzelf te kennen en niet om te onderwijzen; ik heb altijd geloofd dat je, alvorens anderen te onderwijzen, eerst moet beginnen genoeg te kennen voor jezelf; en van alle studies die ik in mijn leven geprobeerd heb onder de mensen te verrichten, was er nauwelijks een die ik niet ook gedaan zou hebben op een verlaten eiland waartoe ik de rest van mijn leven beperkt zou zijn.” (Jean-Jacques Rousseau, Les rêveries du promeneur solitaire, troisième promenade, Bibliothèque de la Pléiade, pg. 1012-1013.)

Wil iemand weten waarom ik altijd zo autobiografisch schrijf, dan moet hij zich het bovenstaande goed inprenten.

Wijsgerig Genootschap Maastricht

Het "Wijsgerig Genootschap Maastricht" (WGM), vereniging ter beoefening van de wijsbegeerte? Was het maar waar. Ik claim hiermee natuurlijk wel de naam. En het idee.
Ik ben niet aanhanger van een bepaalde filosofie, zeg van Heidegger of Derrida of Marx, of een bepaalde richting, bv. het existentialisme of het postmodernisme. Dat zijn allemaal interessante figuren en opties, ik wil mij echter niet vastleggen. Ik ben bezig met literatuur over de jongste filosofie en wil graag daarover van gedachten wisselen met filosofen.
Ter gedachtenbepaling hanteer ik het format van een cursus, waarbij ik een boek zou gebruiken zoals de “Einführung in die Philosophie der Gegenwart” (2006) van Reiner Ruffing, het meest recente boek met een overzicht dat ik heb kunnen vinden. (Om misverstand uit te sluiten: het was/is niet mijn bedoeling zo’n cursus te geven en al zeker niet aan de hand van een Duits boek, het gaat mij alleen om het format.)
Ruffing behandelt in een kleine 300 bladzijden achtereenvolgens: cultuurhistorische achtergrond, existentialisme, hermeneutiek, analytische taalfilosofie, wetenschapstheorie, kritische theorie, structuralisme en postmodernisme, pragmatisme en analytische filosofie van de geest. Voor mijn gevoel ontbreekt er van alles aan deze opzet, men vindt hem in grote lijnen in alle oudere boeken met een overzicht van de tweede helft van de 20e eeuw.
En dat is mijn punt. Van de 40 à 50 filosofen die aan bod komen, leven er nog maar een paar: Rorty, Sloterdijk, Habermas, Putnam, ook allemaal al gepensioneerd (voor zover filosofen gepensioneerd worden). Het postmodernisme wordt afgedaan met Foucault en Derrida. De huidige discussie over het post-post-modernisme - digimodernisme, metamodernisme, post-post-modernisme - wordt niet behandeld. En al helemaal niet de nieuwe, globale cultuurhistorische achtergrond waarin landen als China, India, Rusland, de andere BRICS, de moslimlanden steeds meer andere rollen spelen dan tien, twintig jaar geleden. Wat te doen met bv. de filosofie-vergelijking tussen China en het Westen?
Over het Westen gesproken: wat te doen met de (onder)scheiding tussen continentale en anglo-amerikaanse filosofie?
Zelf probeer ik vaste voet te krijgen in een probleemstelling waarvan ik mij voorstel dat zij typisch van “beneden de rivieren” is, van de katholieke delen van Nederland, een probleemstelling die het begin van de “modern times” dateert bij het lange moment waarin het denken losraakte van het christelijke geloof, in humanisme, Verlichting, romantiek, enz. en de zin van het leven, alsmede zijn legitimatie radicaal veranderde. Om kort te gaan, ik ben afgedwaald van een handzaam overzicht van de contemporaine filosofie naar mijn eigen probleemstelling, die van een Limburger die zijn katholicisme heeft verlaten en een weg zoekt in de filosofie. Iemand zin om mee te denken?

Afkomst 2 - Een project?

Ik ben - tenslotte? - een intellectueel met een sterk literaire mentaliteit geworden. Deze cocktail is ontstaan door het lezen van talloze romans vanaf mijn vroegste jeugd. Ik heb discipline geleerd door een juridische studie, maar zij was meer een soort bovenbouw, niet de grondslag van mijn denken. Dat is in de grond romanesk gebleven, ondanks alle ambtenarij en juristerij. Ondanks alle geschiedenisbeoefening ook. Ambtenaar ben ik geweest, docent aan de juridische faculteit aan de ene en historicus van het recht aan een andere universiteit. Acht-en-twintig jaar heb ik dat gedaan, maar dat is slechts een derde van mijn leven. Tenslotte ben ik teruggekeerd naar mijn premier amour, de literatuur. Een groot schrijver - in kwalitatief opzicht - ben ik niet geworden, wel de lezer van een omvangrijk kwantum literatuur. En dat heeft die literaire mentaliteit teweeggebracht. Ik heb, zonder opscheppen, een bibliotheek van tegen de 10.000 boeken, allemaal zelf gekocht.
Ik wil met dat laatste zeggen dat ik haar niet geërfd heb. Althans in fysieke zin. Er staat één boek bij dat nog van mijn vader is geweest, "Het vijf en twintigste uur" van Virgil Gheorghiu, een boek dat wij beiden graag en herhaaldelijk lazen. Mijn vader kon zich het kopen van boeken niet permitteren, maar ik ben in staat geweest zijn droom, die ook de mijne werd, te realiseren.
Terugdenkend over die connectie van mijn vader en mij realiseer ik mij dat zij een voorgeschiedenis heeft die een heel eind verder teruggaat in de lijn van afstamming, tot namelijk het moment waarop mijn overgrootvader een bepaalde beslissing nam. Er ontstond toen zo iets als een project, een verhaalslijn waarin ik een personage ben dat zijn bestaan en identiteit - een intellectueel met een literaire inslag ("een fantast", zei mijn moeder altijd) - in grote mate afleidt van de geschiedenis van dat project. Het is geen "noodzakelijke" geschiedenis. Mijn vader of zijn vader of ik hadden een andere richting kunnen kiezen dan die het project nu heeft genomen, zoals, voor zover mij bekend, andere afstammelingen hebben gedaan. Er is dus geen sprake van biologische erfelijkheid of zo, het is een geschiedenis van grotendeels vrije beslissingen, soms genomen naar aanleiding van omstandigheden die de personages zelf niet in de hand hadden.
De eerste stap in het project, zoals ik het maar blijf noemen, dat begon met de verhuizing van de overgrootvader van mijn vaderskant, Teuntje Lenssen, naar Nederland, kan benoemd worden als: Lenssen wordt Nederlander. Dat gebeurde louter door de verhuizing. Het relaas van de omstandigheden waarom en waarin dit plaatsvond zou een aardig hoofdstuk in de roman van mijn leven kunnen opleveren, maar dat moet even wachten. (Dit is alleen de inhoudsopgave of het A-viertje met de opzet van het verhaal.)
De tweede stap was natuurlijk zijn adaptatie aan, tegenwoordig zegt men integratie in de Nederlandse samenleving. Teuntje heeft daar actief zijn best voor gedaan: hij was niet alleen dorpssmid, maar ook lid van de plaatselijke fanfare, misschien in die tijd de belangrijkste culturele instelling van het dorp. Ik heb al aangegeven hoe ik het mij voorstel: "ik heb het vermoeden dat de geïmmigreerde smid vanaf het begin een relatief grotere energie en misschien ambitie heeft ontwikkeld dan de bewoners van het dorp zelf. Om geaccepteerd te worden? Om zijn zelfstandigheid te handhaven? Omdat hij er idealen op na hield? In ieder geval groeide er iets dat hem uitzonderde." Het is een bekende sociaal-psychologische theorie die zegt dat immigranten, om geaccepteerd te worden, een grotere energie en eerzucht aan de dag moeten leggen dan de inboorlingen; en dat zij vaak, als zij die energie opbrengen, verder komen dan de inboorlingen. (Misschien gold die theorie vóórdat voor iedereen het uitkeringen-systeem werd ingevoerd, maar daar wil ik het hier niet over hebben.) Mijn overgrootvader werd dus een vlijtiger beoefenaar van het steinderschap dan de ingeboren Steindenaren. Hij was bovendien breder georiënteerd, bekend met zowel België als Nederland, althans Eisden en Stein. Ik wil hier niet te lang bij stilstaan, het is grotendeels theorie.
Over mijn grootvader, Ties, heb ik van mijn ouders vaker gehoord dat hij van zijn vijf zonen eiste dat zij een vakdiploma haalden en dat hij daarmee in Stein voorop liep. Dat hijzelf smid was had op de beroepskeuze natuurlijk grote invloed. Drie van de vijf gingen dan ook naar de toenmalige ambachtsschool en werden successievelijk electricien, loodgieter en fietsenmaker. Een vierde ging naar de mts en werd werktuigbouwkundige. Mijn grootvader geloofde trouwens ook dat de mogelijkheden in de toekomst bij de technologie lagen.
De vijfde, mijn toekomstige vader, ging naar de hbs en werd gemeente-ontvanger, ambtenaar dus. Ik heb geen idee waarom deze tweede Antonius, Tony of Toon genoemd, geen technische scholing volgde. Hij had, evenals zijn broer die fietsenmaker werd, op een internaat van nonnen gezeten en ik stel mij graag voor dat de moeder-overste aan Ties het advies heeft gegeven de jongen verder te laten leren. Ties zelf had, denk ik, wel zoveel ambitie dat hij zijn jongen naar Maastricht, naar de hbs stuurde, met welk toekomstperspectief weet ik niet. Mijn vader werd dus de intellectueel van het gezin. Dat was de derde stap in het project dat aan de gang was gezet door Teuntje de smeed.
Waarom zaten die jongens op een kostschool? De moeder van de vijf zonen was in 1914 plotseling overleden, op heel jonge leeftijd. Ties had wellicht niet meer ambitie gehad dan dat zijn kinderen bij hem in de zaak kwamen. (Deze omvatte een ijzerwinkel, een smederij, loodgieterij, electro en fietsen. Drie van de vijf zonen namen later elk een daarvan mee om er een eigen zaak mee te vestigen.) Ties kon na de dood van zijn vrouw niet alleen voor de nog heel jonge kinderen zorgen en moest ze naar kostschool doen. Dat heeft grote consequenties gehad voor de vorming van de kinderen. Het impliceerde niet alleen het lager onderwijs, maar ook de ulo. De kinderen die op kostschool hadden gezeten hadden een hoger vorming genoten dan de doorsnee Steindenaar.
Er was in Stein namelijk geen hoger onderwijs dan het voortgezet gewoon lager onderwijs, de vglo, waarmee men de leerplicht - destijds 14 jaar - vol moest maken. Er was geen ulo (uitgebreid lager onderwijs), laat staan een mulo (meer uitgebreid lager onderwijs). Op die ulo en mulo leerde men o.m. vreemde talen en literatuur. Mijn vader heeft van zijn zevende tot zijn vijftiende op die kostschool gezeten en er zijn ulo-diploma gehaald. Aangezien Tony toch pas vijftien was zal Ties gedacht hebben dat de jongen ook om die reden best nog verder kon leren en misschien de boekhouder van de zaak kon worden. Uit allerlei gegevens kan ik opmaken dat hij voor talen en literatuur een grote belangstelling had, waarop ik ook baseer dat de moeder-overste hem graag verder zag studeren en wel na de ulo op de hbs. Daarmee deed de jongen weer een stap verder.
Het hoger onderwijs in Nederland was tot de komst van de hbs gymnasiaal geweest. Men had in de tweede helft van de 19e eeuw bedacht dat dit geen beroepsonderwijs was, maar dat er wel behoefte aan bestond. Men creëerde dus de hogere burgerschool. Geen Latijn en Grieks meer, maar boekhouden, en een jaar korter.
De stap naar de hbs was niet het enige. Er kwam nog een belangrijke wending in het leven van Tony. Hij ging van kostschool af, bezocht de hbs, en wel in Maastricht. Niet alleen was hij niet langer opgesloten in de kostschool, maar hij kwam ook in aanraking met de stadscultuur. Zo hij al niet vervreemd was van zijn geboortedorp door een achtjarig verblijf in een internaat en juist in de meest bevattelijke leeftijd, de hbs en de stad Maastricht gaven weer een nieuwe impuls in een richting die niet tot de traditie van het dorp hoorde.
Al deze factoren maakten Tony tot wat hij geworden is: een ambtenaar die tot op zekere hoogte geletterd was en na zijn benoeming tot de notabelen van het dorp hoorde. (Dat waren er trouwens nog geen tien.)
Zo lag het, zoals ik mij voorstel, toen ik geboren werd.

Afkomst

Uit mijn "Stein, Limburg" (mede ten vervolge op mijn recente blogs Van voor de oorlog en  Kleine geschiedenisles):
"Mijn overgrootvader was een op het einde van de negentiende eeuw naar Nederland geëmigreerde Belg. Hij was klein van stuk en roerde in de plaatselijke fanfare de trom. Verder schijnt hij een opgewekte man te zijn geweest. Ik stel mij altijd voor dat hij een van die handwerkslieden is geweest, die Brugmans karakteriseert als: "...vreemdelingen, die zich meer permanent in het land hadden nedergezet en in de verschillende ambachten en fabrieken werkzaam waren". Ik weet niet of de gelegenheid tot vestiging ook mijn overgrootvader was geboden door de "...luiheid, zwakke lichaamskracht en het gebrek aan vakkennis, die ... de Hollandse arbeider in deze periode kenmerkten" of omdat "...in Nederland zelf ... nimmer het initiatief tot nieuwigheden werd genomen", maar ik heb het vermoeden dat de geïmmigreerde smid vanaf het begin een relatief grotere energie en misschien ambitie heeft ontwikkeld dan de bewoners van het dorp zelf. Om geaccepteerd te worden? Om zijn zelfstandigheid te handhaven? Omdat hij er idealen op na hield? In ieder geval groeide er iets dat hem uitzonderde.
Men moet zich overigens dat emigreren minimaal voorstellen. Mijn overgrootvader stak alleen vanuit een naburig dorp de Maas over en toevallig lag het ene dorp in België, het andere in Nederland, daar waar de Maas de grens vormt, in Limburg.
Zijn zoon, mijn grootvader, was een rijzige, benige, erg sterke man die op Clemenceau leek: hij had een forse snor, ingevallen wangen, geprononceerde jukbeenderen, grijsblauwe ogen. Ik herinner mij hem als zelfstandig op het eigengereide af, bedachtzaam, ambachtelijk zorgvuldig, zeer redelijk. Deze herinnering dateert echter uit de tijd dat ik al enigermate in staat was over mensen óórdelen uit te spreken en toen was hij de zestig al gepasseerd. De béélden die ik van hem heb, zijn ouder. Zij laten een smidse zien die slechts verlicht was door het smidsvuur in de hoek waar het aambeeld stond. Mijn grootvader smeedde daar grendels en hengsels voor graan- en wagenschuren en de hamers en tangen die hij daarbij hanteerde, waren voor mij te zwaar om te tillen. Dat was vóór en in het begin van de Tweede Wereldoorlog. Hij had vijf zonen. Toen hij een jaar of zeventig was, gaf hij de smederij eraan. Ik herinner mij dat het aambeeld weggeruimd moest worden, maar dat geen van de zonen in staat was het te verplaatsen. Dat deed de oude man toen maar zelf.

Hij was geboren in dezelfde tijd als bij voorbeeld Thomas Mann of A.A.H. Struycken of C. van Vollenhoven of Leopold of Boutens, naar ik mij graag voorstel om ook aan deze heren enig houvast te hebben: zij hadden mijn grootvader kunnen zijn. Hij is gestorven in 1956.
Uit de tijd dat ik met mijn vader - aan de hand - 's zondags na de hoogmis nog bezoeken aflegde, dus zeker voor mijn twaalfde, herinner ik mij de kerstbezoeken aan mijn grootvader. In het algemeen troffen wij daar ook een of twee van de broers van mijn vader aan. Zij dronken altijd een glas van het door mijn grootvader zelf gebrouwen bier en wedijverden in uitvluchten om niet een tweede glas te hoeven accepteren. Dit bier was volgens hun eenparig oordeel niet te drinken. De oude man brouwde het zelf omdat hij dan, naar hij vertelde en geloofde, wist wat erin zat. Het verhaal ging dat hij in zijn jonge jaren eens ruzie kreeg in een café en dat hij daarbij zo te hevig te keer ging, dat hij door zijn vader moest worden weggehaald en vervolgens moest worden opgesloten in de kelder. Ties, - zo heette mijn grootvader, - brak daarop een ijzeren staaf uit het keldergat, kroop naar buiten, keerde terug naar het café en takelde de man waarmee hij de ruzie had gehad, met de staaf zodanig toe dat hij er maar ternauwernood het leven af bracht. Bijgekomen, tenslotte, uit zijn dronkenschap zwoer hij nimmer meer drank te zullen aanraken. Deze eed heeft hij op hoge leeftijd wat aangelengd met de clausule dat hij niet gold voor zelfgemaakte drank waarvan men immers weet wat erin zit.
Ook voorouders van mijn moeder waren geïmmigreerde Belgen, uit een dorp dat iets verderop lag; zij waren al in de achttiende eeuw naar Nederland gekomen. Dit feit blijkt uit een stamboom die door een lid van de familie is gemaakt. Die man was archivaris van Maastricht en priester. Bij mijn weten was hij de enige in mijn beide voorouderlijke families die intellectuele arbeid verrichtte. Opmerkelijk is, zoals straks zal blijken, dat hij dit deed in het priesterkleed. Ik kan mij dus geen grootvader herinneren van het type Floris Roelof Scanderbergh uit "Kleine Inez": een ontwikkeld man met een betekenende positie in de burgerlijke maatschappij op nationaal niveau. Mijn grootouders bereikten nauwelijks het provinciale niveau, zoals met het hele dorp het geval was.
Mijn grootvader van moeders kant was een tamelijk kleine, piknische man die graag vertelde over "vroeger". Dat was de tijd toen hij in Duitsland aan de brikken werkte en daar zijn mannetje had gestaan in de vele vechtpartijen met "de Pruusen". Hij had ook in de bietenoogst gewerkt, ook in Duitsland. Waar hij het geleerd kon hebben weet ik niet, maar hij kon heel goed visnetten knopen. Soms was hij "gek" en dan moest hij worden ondergebracht in het "gekkenhuis". Ik begreep nooit wat de mensen met dat "gek" bedoelden omdat de oude man, als hij dat was, juist zo meeslepend kon vertellen en zo prachtig toneel kon spelen. Hij stond dan op de tafel en declameerde Duitse teksten, strooide met geld en voerde dansen uit. De laatste jaren van zijn leven heeft hij, zittend in een leunstoel, zwijgend doorgebracht.
Broers van mijn moeder hadden dezelfde vertel- en opschepdrift en dezelfde fantasie. Het waren ook waaghalzen. Drie van hen fietsten - naar eigen zeggen! - een keer over de boog van de brug over het Julianakanaal, zo'n meter of tien boven het water, een op het stuur, een op het zadel, een op de bagagedrager gezeten. Zij wilden een circus oprichten of zo. Thuis gekomen kregen zij klappen, maar niet als applaus. Enkele van hen zochten het op latere leeftijd in godsdienstige "Ausschweifungen", een is miljonair geworden, een had het eerste televisietoestel in het dorp. Het waren stuk voor stuk bijzondere mensen. Een had miljonair kúnnen worden als hij gewild had, maar verdomde het omdat hij neerkeek op zijn broer, de miljonair: zo iets was hem te min. Hij was kleermaker en zat nog op de ouderwetse manier met gekruiste knieën boven op zijn tafel. Vandaar orakelde hij levenswijsheden naar mij toe, doorspekt met bijbelse citaten. Hij "streefde naar de volmaakte christen" om met Bertus Aafjes te spreken die hij niet kende. Intussen was hij een bekend en goed judoka (vijfde of zesde dan) die veel met vrienden uitging, graag at en dronk, met vreemde vrouwen rommelde, dan eens een dure auto had, dan weer op de fiets ging, kortom, een leven leidde zo bont als men van een Bourgondiër maar kan verwachten. Hij stierf onder een omvallende bierwagen toen hij er net te paard langs reed." 

Curieus feit dat ik later ontdekte: op het einde van de 19^e eeuw, om precies te zijn: in 1875, verhuisde mijn overgrootvader Antonius ("Teuntje de smeed") Lenssen, van beroep smid, van Eisden, België, naar Stein, Limburg, NL. Hij had twee zoontjes, Driek (geb. 1864) en Ties geb. 1871, was weduwnaar en trouwde opnieuw, op 11 november 1875, met Maria Ida Blonden uit Stein. Dat heb ik gevonden in de stamboom die door de bovengenoemde archivaris, zelf Joseph Blonden genaamd, heeft gemaakt over de familie Blonden in Stein waar mijn moeder uit voortkwam. Mijn overgrootvader Lenssen trouwde dus in de familie van mijn moeder en zijn twee zoontjes werden opgevoed door Maria Ida Blonden, tante van mijn moeder.

(N.B. Mijn "Stein, Limburg" is een manuscript van ruim 50.000 woorden, dat is ontstaan in de zeventiger en tachtiger jaren van de vorige eeuw. Het is een essay om voor mijzelf mijn ontwikkeling in beeld te brengen, alsmede de rol van mijn afkomst daarin. In tegenstelling tot de post-modernisten die van geen geschiedenis willen weten, besef ik maar al te zeer het belang van mijn (voor)geschiedenis.)

Bevrijding

Ruim vier jaar later, september 1944, stond Otje Dishuis, inmiddels Otto geworden, weer naast zijn vader te kijken naar een aantal mannen van wie hij nu wel wist dat het soldaten waren. Het waren weer Duitse soldaten. Zij hadden geen afweergeschut, maar groeven kuilen.
“Dat zijn schuttersputjes,” legde de vader van Otto uit. “Er kunnen er telkens twee in en ze moeten ze zelf graven. Kijk, dat zijn mitrailleurs.”
Het was op de Scharberg. Vroeger was dat een uit het Limburgse plateau stekende punt geweest die de loop van de Maas naar het Westen dwong zodat de rivier een hoek van 90 graden maakte. In het begin van de dertiger jaren was het Julianakanaal aangelegd en dwars door de punt heen geleid, zodat er een mooi ruim talud was ontstaan en aan de overkant het restant van de Scharberg waarachter de Maas zijn bocht maakte.
Waar Otto en zijn vader stonden hadden zij zicht over het kanaal en de Maas heen op een vlakte op de Belgische kant. Het krioelde daar van legervoertuigen, tanks, amfibiewagens, jeeps, soldaten te voet, al dan niet in enige formatie. Het waren de geallieerden. Er werden voorbereidingen getroffen om de Maas over te steken.
Otto dacht dat de geallieerden vergeleken met de Duitse soldaten een enorme overmacht hadden, maar zij moesten natuurlijk nog de Maas over en de Duitsers hadden het strategische voordeel van de hoogte waarop zij zaten. Hij voelde echter de drift van die lui aan de overkant, die waren niet te stuiten.
Er kwamen ook Duitse soldaten overgezwommen, vluchtelingen die ongewapend en ongehinderd tussen de geallieerde troepen door mochten. Sommigen hadden op geïmproviseerde vlotten gezeten, maar de meesten waren drijfnat. Otto had medelijden met ze.
Misschien hield Otto zijn vaders hand vast. Zij stonden met zijn tweeën naast een tank, de enige aan de Duitse kant, maar de vader meende te weten dat er tienduizend Duitsers waren samengetrokken, allemaal infanterie. Die lagen dan ergens in en rond het dorp Stein. Otto’s vader was bang dat er een veldslag zou plaatsvinden en dat hun laatste uur geslagen had.
Otto nam deze dingen voor kennisgeving aan. Hij wist niet wat het laatste uur was. Hij had de hele tijd weinig van de oorlog gemerkt. Het was een tijd van grote vrijheid voor hem en zijn makkers geweest, van avonturen in het kanaal en de Maas die hen dienden tot zwembad. Dat was er in het dorp niet. Het zwemmen was dan ook veel avontuurlijker dan wanneer er wel een was geweest. Je klom op voorbij varende schepen, zocht kolken op in de Maas, dook van de brug af, lag op de Scharberg stiekem te roken of op te scheppen over je heldendaden. En ineens was het gebied een strategische plek waar twee legers elkaar aanstaarden en elkaar straks te lijf zouden gaan, de Duitsers en de geallieerden, de twee wereldmachten, zoals Otto’s vader zei.
Otto had inmiddels wel begrepen dat de Duitsers de vijanden waren, maar hij kon toch ook maar moeilijk loskomen van het beeld aan het begin van de oorlog toen de twee gemeente-ontvangers, de Duitse en de Limburgse, zich naast elkaar stonden te scheren in de keuken van zijn ouderlijke huis, beurtelings in het spiegeltje kijkend. En ook begreep hij nauwelijks dat Karl May en Old Shatterhand, die hij vereerde, eveneens Duitsers waren. Er was veel dat hij niet begreep en niet omdat hij nog zo jong was.
“Kom,” zei zijn vader, “we hebben het wel gezien.”
Zij liepen naar huis, langs het Patersbos, waar Otto en zijn vriendjes niet in mochten, maar af en toe een van de paters gingen uitdagen, de Patersberg op, de Kruisstraat door, langs de gats van Bet van den Auwe naar de Keerenderkerkweg. Zijn vader zei niets meer, hij keek bezorgd.
Die nacht sliepen zij in de kelder, bovenop een hoop aardappelen. Gedurende de periode dat de geallieerde bommenwerpers overvlogen, zo'n beetje het laatste jaar, hadden zij meestal bij buren geslapen die een veiliger kelder hadden. Het gaf ook een veiliger gevoel als je met anderen samen was.
Deze nacht wilde Otto’s vader er niet heengaan. ‘t Is de vraag of hij die nacht geslapen heeft. Otto in ieder geval wel. Hij was thuis met zijn vader en moeder, met zijn broertje en zijn zusje, hem kon niets gebeuren.
Het was nauwelijks licht toen hij wakker werd van kabaal van zijn vader. Hij kwam het huis binnen schreeuwend: “We zijn bevrijd, we zijn bevrijd!“
Hij was niet in huis kunnen blijven en had door het dorp gezworven. De Duitsers waren inderdaad vertrokken tot een kilometer of tien verderop, achter Nieuwstad. Er werd wel degelijk slag geleverd en Nieuwstad werd grotendeels verwoest, maar Stein bleef gespaard.
Een nieuw leven brak voor Otto aan, hij was negen jaar en deed het heel goed op school, maar hij was gewend aan het zwerven in de buurt van Stein, een gebied dat niet onderdeed voor de prairieën waar Karl May over vertelde. Hij was gewend aan de ruimte, aan de onbeperkte vrijheid van beweging, aan de literaire vormen waarin zo’n leven verteld werd. Dat van die geallieerden, die Engelsen, Schotten - met hun kilts en hun doedelzakken -, Canadezen, Nieuw-Zeelanders, Australiërs en zelfs Amerikanen, was er een logisch vervolg op. De wereld stroomde bij hem binnen.

Concreet denken

Het is niet zo dat mijn filosoferen is begonnen met Gabriel Marcel. In 1948/9 had ik het geluk dat ik dagelijks bij het eten tegenover een filosoof aan tafel zat. Dat was op Rolduc, toen een seminarie waar de priesteropleiding werd verzorgd. Vroeger, in de tijd van Lodewijk van Deyssel, die er zijn boek "De kleine republiek" aan heeft gewijd, was het een algemeen gymnasium geweest en tegenwoordig is het ook weer een seculiere school. In mijn tijd volgde er op het gymnasium een twee-jarige cursus filosofie als voorbereiding op een theologische vorming die niet meer op Rolduc werd gegeven, maar in Roermond.
De filosofiestudenten op Rolduc zaten in de refter mee aan tafel, op regelmatige afstanden van elkaar zodat er links en rechts aan hun zijden telkens een gymnasiast of drie vier zat en aan de overkant een stuk of negen. De conversatie van deze filosofen en gymnasiasten was vrij, zodat ik, dertien jaar oud, al een voorproef kreeg van het filosoferen. Als ik er gebleven was zou ik dit nog een aantal jaren hebben meegemaakt, maar ik beleefde het er maar een. Genoeg echter om te denken dat het gymnasium, met al zijn humanisme en eruditie, niet het einde was, maar dat zich erachter het uitspansel van de wijsbegeerte uitbreidde, het meta-gymnasium.
Toen ik in 1954 afstudeerde - en vanwege geldgebrek niet naar de universiteit kon - schafte ik een schriftelijke cursus filosofie aan en probeerde de stof machtig te worden. Dat was tussen mijn werk door, want hetzelfde geldgebrek leidde ertoe dat ik 10 dagen na mijn eindexamen al aan het werk was. De cursus begon met een inleiding en vervolgde met de logika. Hoewel ik een wiskundeknobbel had vond ik de logika saai. Als dát filosofie, liefde voor de wijsheid, was, dan hoefde het voor mij niet. Het was - paradoxaal genoeg - heel wat schoolser dan wat de scholastiek gevormde filosofen aan tafel hadden doen verwachten. Zij - en wij met hen - spraken over levensbeschouwingen, in het bijzonder natuurlijk de rooms-katholieke, over "de katholiek in de samenleving", maar op een essayistische manier, los uit de pols.
De eerste "alternatieve" filosofie die ik leerde kennen was die van Marcel. Ik vermoed dat minstens een aantal van de filosofiestudenten op Rolduc besmet waren met zijn filosofie, maar er was nog een andere, een nog oudere factor die mij stimuleerde tot concreet denken en dat was het lezen. Als immers ergens concreet wordt geschreven dan is het in de literatuur. Weliswaar las ik nog geen Shakespeare, maar wel avonturenromans van Karl May en Jules Verne. In beider werk wordt aardig wat afgefilosofeerd en nu ik zoek naar mijn oudste filosoferen moet ik constateren dat ik daar erg gevoelig voor was en bovendien dat ik het niet in de eerste plaats zocht in systeembouw, maar in het concrete denken. Zo'n beetje zoals Anton Wachter op het einde van "De andere school" waar hij van zijn leraar wiskunde te horen krijgt "...dat je de grondconstructies van beschrijvende meetkunde niet uit je hoofd leert, maar je altijd weer opnieuw voorstelt. Dat lijkt vrij negatief, maar het wijst misschien op iets scheppends in je geest, van meet af aan te willen beginnen, steeds tot dezelfde grondwaarheden te willen terugkeren...".
Evenals Gabriel Marcel keer ik, als ik gebeurtenissen van mijn tijd, bv. de Tweede Wereldoorlog, de Wederopbouw, de Zestiger jaren, wil duiden, ook graag terug naar mijn persoonlijke ervaring ervan om van daaruit te komen tot benoeming en begripsvorming, hetgeen een vorm van concreet denken is.